O‘zbek raqsi tarixi: qoyatosh rasmlaridan zamonaviy davrgacha
O‘zbek raqsi miloddan avvalgi XII-VIII ming yilliklarga borib taqaladigan chuqur tarixiy ildizlarga ega. Surxondaryo viloyatidagi Zarautsoy darasida 1912-yilda topilgan qoyatosh rasmlari bu san’atning qadimiy kelib chiqishini tasdiqlaydi. G‘or devorlarida topilgan bu tasvirlarda ho‘kiz va echkilarni ovlash sahnalari, shuningdek, uni kuzatib boruvchi marosimlar va guruh raqslari aks ettirilgan bo‘lib, bular o‘zbek raqsining ajdodlari hisoblanadi.
Tadqiqotchi B.Sh. Irzayev o‘z asarlarida Farg‘ona tog‘lari yaqinidagi Soymalitosh g‘oridan 40 mingdan ortiq rasm topilganini, ular orasida raqsga tushayotgan odamlar tasvirlari ham borligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, bu qoyatosh tasvirlari insonning tabiat bilan uyg‘unligini, qadimgi diniy urf-odatlarni va raqs orqali oliy kuchlar bilan aloqa o‘rnatishga bo‘lgan dastlabki urinishlarni aks ettiradi.
Xoreograf Yusufjon Qiziq Shakarjonovning aytishicha, Katta o‘yin raqsining o‘ziga xos shakli Siyovush afsonasi bilan bog‘liq bo‘lib, u Iskandar Zulqarnayn davridan beri mavjud bo‘lgan. X-XI asrlarda O‘zbekiston xoreografiya san’ati haqida so‘z yuritilganda, doyra kabi musiqa asboblaridan foydalanish tilga olingan, raqqosalarning harakatlari esa ko‘pincha hayvonlar va qushlarga taqlid qilgan. Bu xorazmlik masxarabozlarning xalq bayramlaridagi raqslari va chiqishlarida o‘z aksini topgan.
O‘zbekistonda raqs kundalik turmush tarzini aks ettirish vositasi sifatida ham xizmat qilgan. Ko‘za, qoshiq, choynak va piyola kabi maishiy buyumlar ko‘pincha sahna ko‘rinishlarining bir qismiga aylangan, xarakterli harakatlar esa inson tabiatining turli qirralarini hazil va kinoya bilan ifodalagan.
Asrlar davomida o‘zbek raqsi uslubi takomillashib, uning elementlari — qo‘l harakatlari, gavda tuzilishi, yuz ifodasi va turish holatlari avloddan avlodga o‘tib kelgan. Ushbu raqsdagi har bir imo-ishora chuqur ma’noga ega va xuddi tarix sahifasidek o‘qilishi mumkin. O‘zbek raqsi shunchaki san’at emas, balki xalqning necha ming yillik madaniy va ma’naviy hayoti haqida hikoya qiluvchi butun bir tildir.