Buyuk sarkarda Amir Temur shaxsiyati haqidagi afsonalar va haqiqatlar
Amir Temur shaxsiyati zamondoshlari va keyingi avlodlar tomonidan yaratilgan ko‘plab afsonalar bilan o‘ralgan. O‘rta asr tarixchilari uning ajoyib xotirasi, turkiy va forsiy tillarda so‘zlasha olishi, shuningdek buyuk fotihlаr tarixini chuqur bilishini ta’riflab, lashkarboshilarni ilhomlantirish qobiliyatini alohida ta’kidlaganlar. Biroq, o‘sha manbalar uning savodsiz bo‘lganini ham aytishadi. Bu esa savol tug‘diradi: shunday qobiliyatlarga ega bo‘lgan inson qanday qilib o‘qishni bilmagan bo‘lishi mumkin?
Shu bilan birga, tarixchilar ko‘pincha Temurni shafqatsiz istilochi sifatida tasvirlaydilar. Unga nisbat berilgan ommaviy qirg‘inlar haqidagi hikoyalar o‘zining miqyosi bilan hayratda qoldiradi. Eng mashhur voqealar orasida 1387-yilda Isfahonda 70 ming aholining boshi kesilgani, 1389-yilda Sabzavorda tirik odamlardan “ingraydigan devorlar” qurilgani, 1398-yilda Hindistonga yurish paytida 100 ming asirning qatl etilgani va 1401-yilda Bag‘dodda insonlar boshidan minoralar qurilgani bor.
Ammo arxeologik tadqiqotlar bu hikoyalarni tasdiqlamadi. Ta’riflangan minoralar yoki devorlarning birortasi ham topilmagan. Tanqidchilar bunday hikoyalar Temurning shafqatsizligini ko‘rsatish uchun bo‘rttirilgan yoki butunlay to‘qib chiqarilgan bo‘lishi mumkinligini ta’kidlaydilar.
Tarixchi V. Bartold "Brokgauz va Yefron ensiklopediyasi"ga tayanib, Temurning taxmin qilingan shafqatsizligini uning jarohatlardan chekkan jismoniy azoblari bilan izohlagan. Ba’zi tadqiqotchilar Temurning qarorlarini og‘riqlar bilan bog‘laydilar, bu esa ruhiy kasallikka chalingan hukmdor obrazini yaratadi. Biroq bu fikrlar faqat taxminligicha qolmoqda.
O‘sha davr voqeligi yanada amaliy izohni taklif etadi: qullar qimmatli resurs hisoblangan va odamlarni ommaviy qirg‘in qilish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lmagan bo‘lishi mumkin. Temur misolida tarixning qanchalik oson buzib ko‘rsatilishi va ma’lum bir obrazni yaratish uchun qo‘llanilishi mumkinligi namoyon bo‘ladi. Mutafakkirlardan biri aytganidek, ko‘p marta takrorlangan yolg‘on haqiqatga aylanadi. Bugungi kunda buyuk amirning shaxsiyatini chinakamiga tushunish uchun tarixiy haqiqatlarni uydirma talqinlardan ajratish muhim ahamiyat kasb etadi.