
Ulug‘bek: O‘rta asrlarning ilm-fanni o‘zgartirib yuborgan buyuk astronomi
Afsonaviy Temurning nabirasi Mirzo Ulug‘bek (1394-1449) jahon ilm-fanida chuqur iz qoldirgan. Uning asarlari Sharq va G‘arbda astronomiya va aniq fanlarning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. 1428-1429-yillarda Samarqand yaqinida Ulug‘bek tashabbusi bilan O‘rta asrlarning eng yirik rasadxonalaridan biri qurilgan.
Ulug‘bek rasadxonasi diametri 46,4 metr va balandligi 30 metrdan ortiq bo‘lgan uch qavatli dumaloq bino edi. Markazda astronomik o‘lchashlar uchun noyob marmar kvadrant joylashgan. Rasadxonada o‘sha davrning taniqli olimlari, jumladan Ali Qushchi va Qozizoda ar-Rumiy ishlagan.
Rasadxonaning asosiy ishlaridan biri “Go‘rg‘on ziji” — 1018 yulduz tasvirlangan yulduzli osmon katalogi bo‘ldi. Ulug‘bek yulduz yilining uzunligini hayratlanarli aniqlikda aniqlashga muvaffaq bo‘ldi: 365 kun, 6 soat, 10 daqiqa va 8 soniya. Barcha kuzatuvlar optik asboblarsiz, faqat qurollanmagan ko‘z bilan amalga oshirildi.
Ulug‘bekning ishi miloddan avvalgi II asrda birinchi yulduzlar katalogini tuzgan qadimgi yunon astronomi Gipparxning asarlarining davomi hisoblanadi. Biroq Ulug‘bekning katalogi koordinatalarning aniqligi bilan ajralib turadi va tarixdagi ikkinchi fundamental asardir.
Ulug‘bekning yulduzlar katalogi 1648-yilda Oksford universiteti professori Jon Grivs birinchi marta uning bir qismini nashr etganida Yevropa olimiga ma’lum bo‘ldi. Keyinchalik asar bir necha bor qayta nashr etilgan, jumladan, lotin va fors tillarida nashr etilgan.
1830-yilda nemis astronomi Iogann Genrix fon Medler Ulug‘bek nomini abadiylashtirdi va unga oy krateri nomini berdi. Katalog qo‘lyozmalarining ilmiy tahlili XX asrgacha davom etdi: 1917-yilda AQShda sakkizta saqlanib qolgan qo‘lyozmalarni o‘rganish asosida “Ulugh Beg‘s Catalogue of Stars” tadqiqoti chop etildi.
Ulug‘bek merosi nafaqat aniq o‘lchovlar va kashfiyotlar, balki madaniyatlar va davrlar aloqasi ramzi bo‘lib, inson aql-zakovati va bilimga intilishini namoyon etadi.