Ulug‘bek rasadxonasi: jahon ilm-fanining noyob merosi
1428-1429-yillarda Samarqand yaqinida bunyod etilgan Ulug‘bek rasadxonasi O‘rta asrlarning eng buyuk ilmiy yodgorliklaridan biri bo‘lib qolmoqda. Uning asosiy asbobi 40,2 metr radiusli marmar devor kvadranti bo‘lib, u o‘sha davr uchun noyob aniqlikdagi astronomik kuzatuvlarni amalga oshirish imkonini bergan.
Yoyi 63 metr uzunlikdagi kvadrantning katta qismi yer ostida 10 metrdan ortiq chuqurlikda joylashgan edi. Ikkinchi qismi yer sathidan 28 metr balandlikka ko‘tarilib, bugungi kungacha saqlanib qolmagan minoraga tayanganligini taxmin qilish mumkin. Meridian tekisligida aniq o‘rnatilgan kvadrant osmon jismlarining ufqdan balandligini va ularning burchak masofasini o‘lchash uchun qo‘llanilgan. Yordamchi shkala ma’lumotlariga ko‘ra, olimlar Quyosh koordinatalarini atigi bir burchak soniyasi xatolik bilan aniqlay olishgan — bu o‘sha davrdagi ko‘pchilik asboblar uchun erishib bo‘lmaydigan natija edi.
Vaqt o‘tishi bilan bu noyob ilmiy inshoot vayronaga aylanib bordi. XVII asr oxiriga kelib, rasadxona buzib tashlandi va uning g‘ishtlari boshqa binolar qurilishida ishlatildi.
Rasadxona qoldiqlarini birinchi bor jiddiy o‘rganish 1908 va 1914-yillarda rus olimi V. L. Vyatkin rahbarligida amalga oshirildi. Arxeologik qazishmalar tashqi devor va kvadrant asosining bir qismini topishga imkon berdi, ammo ular sezilarli natijalarga olib kelmadi. Faqatgina 1941-yilda akademik M. E. Masson rasadxonani o‘rganishni davom ettirdi va 1948-yilda V. A. Shishkin asosiy asbobning qoldiqlarini kashf etdi.