Iqtisodiyot fanining zamonaviy muammolari va imkoniyatlari
Zamonaviy iqtisodiyot fani texnologik o‘zgarishlar va global iqtisodiy muammolar sharoitida rivojlanishni davom ettirmoqda. Amaliyotimda iqtisodiy hodisalarni o‘rganishga bo‘lgan yondashuvning o‘zgarishiga tez-tez duch kelaman va bu fanni yanada matematiklashtirish eng muhim yo‘nalish deb hisoblayman. Zamonaviy hisoblash texnologiyalari, neyron tarmoqlari va katta hajmli ma’lumotlarni qayta ishlash texnologiyalaridan foydalanish ilmiy tajribalar o‘tkazish uchun yangi ufqlarni ochmoqda. Bu imkoniyatlar iqtisodiyot fanining eksperimental va bashorat qilish bazasini sezilarli darajada kengaytirmoqda. Biroq, bu yutuqlarning barchasida mavjud muammolarni ham qayd etish lozim. Xususan, fikrimcha, iqtisodiyotning butun-butun yo‘nalishlari inqirozga yuz tutmoqda, shuningdek, moliyaviy inqirozlar yoki pandemiya kabi global hodisalarni oldindan aytib berish imkoniyati yo‘qligi kuzatilmoqda.
Iqtisodiyot fanining tabiiy va ijtimoiy fanlar, falsafa bilan uyg‘unlashuvi masalalari dolzarbligicha qolmoqda. Zamonaviy iqtisodiyot hozirgi muammolarning ko‘p qirraliligi va murakkabligini hisobga olishga qodir bo‘lgan kengroq yondashuvni talab qiladi.
Hozirgi zamon haqida gapirganda, tarixiy iqtisodiy jarayonlarning ta’siriga e’tibor bermaslik mumkin emas. Bunga misol qilib, 1944-yilda Bretton-Vuds konferensiyasida yaratilgan xalqaro pul tizimini keltirish mumkin. Bu tizim dollarga jahonning yetakchi valyutasiga, AQShga esa jahon iqtisodiy yetakchisiga aylanish imkonini berdi. Biroq, bugungi kunda bu tizim ko‘plab mamlakatlarni qoniqtirmayapti. Bu esa hozirgi iqtisodiy jarayonlarni tushunish uchun tarixiy kontekstning muhimligidan dalolat beradi. Bunday voqealar haqidagi mulohazalar menga global iqtisodiyotning zamonaviy muammolarini chuqurroq tahlil qilishga yordam beradi.
Xalq xo‘jaligi tarixi bilan shug‘ullanuvchi iqtisodchi sifatida men doimo o‘z ilmiy ustozlarimga murojaat qilaman. F.Ya. Polyanskiy, P.I. Lyashenko, R.A. Belousov kabi rus olimlari, shuningdek, J. Boffa, M. Ellman kabi xorijlik tadqiqotchilar mening ustozlarim va ilhomchilarim bo‘lgan. Shuni ta’kidlash joizki, mening iqtisodiy tarixga oid qarashlarim Moskva davlat universitetining iqtisodiyot fakultetining xalq xo‘jaligi tarixi va iqtisodiy ta’limotlar kafedrasida ko‘p yillardan beri birga ishlab kelayotgan A.G. Xudokormovning qarashlariga juda yaqin.
Biroq fanda har doim turli nuqtayi nazarlar mavjud. Masalan, men bozor islohotlari haqidagi g‘oyalarini to‘liqsiz va izchil emas deb hisoblaydigan Ye.T. Gaydarning qarashlariga qo‘shilmayman. Bunday yondashuv, fikrimcha, Rossiyadagi iqtisodiy rivojlanish muammolarini hal qilish uchun har doim ham yetarli emas.
Mening Amsterdam universiteti va AQShning Merilend universiteti kabi xorijiy universitetlarda stajirovka o‘tash tajribam ilmiy ishni tashkil etishdagi yondashuvlarda sezilarli farqlarni ko‘rish imkonini berdi. Masalan, xorijiy universitetlarda ilmiy xodimlar uchun doimiy ishlash uchun sharoitlar yaratilgan: har bir xodimning kutubxona va kompyuter texnikasi bilan jihozlangan shaxsiy kabineti, kunning istalgan vaqtida ishlash imkoniyati mavjud. Rossiyada esa ilmiy xodimlar, masalan, Moskva davlat universitetining iqtisodiyot fakultetida, ko‘pincha uydan turib ishlaydilar va ishlash sharoitlari noqulayligicha qolmoqda. Bundan tashqari, xorijiy universitetlarda ilmiy xodimlarning ish haqi ancha yuqori bo‘lib, bu qo‘shimcha daromad izlashdan xavotirlanmasdan ilmiy faoliyatga e’tibor qaratish imkonini beradi.
Iqtisodiy mo‘jiza — bu turli mamlakatlarda kuzatilishi mumkin bo‘lgan hodisa va har bir holatda unga erishish sabablari o‘ziga xos bo‘lgan. Bunday mo‘jizalarga urushdan keyingi Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy, Braziliya misol bo‘la oladi. Bu mamlakatlarning barchasida o‘sish uchun o‘ziga xos sharoitlar mavjud edi. Biroq, shuni ta’kidlash kerakki, bu muvaffaqiyatlarda nafaqat rejalashtirish, eksportga yo‘naltirilgan o‘sish, arzon ishchi kuchi yoki tashqi yordam (masalan, Germaniya va Yaponiya uchun Marshall rejasi) kabi obyektiv iqtisodiy omillar, balki taniqli shaxslar ham asosiy rol o‘ynagan. Germaniyada Lyudvig Erxard, Xitoyda Den Syaopin, Yaponiyada Ikeda Xayato va Janubiy Koreyada Pak Chjon Xi kabi yetakchilar to‘g‘ri iqtisodiy yo‘lni shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi. Ularning ko‘pincha iqtisodiyotni isloh qilish va jahon bozori bilan integratsiyalashga qaratilgan qarorlari ushbu mamlakatlarning iqtisodiy yuksalishiga asos bo‘ldi.
Zamonaviy iqtisodiyot fani yangi texnologiyalar va tahlil usullaridan foydalanishda sezilarli yutuqlarga erishganiga qaramay, global iqtisodiy hodisalar va inqirozlarni bashorat qilish bilan bog‘liq bir qator muammolarga duch kelmoqda. Tarixiy va shaxsiy omillar iqtisodiyot rivojlanishining eng muhim jihati bo‘lib qolmoqda. Ular nafaqat nazariy yondashuvlarni shakllantiradi, balki mamlakatlarning real iqtisodiy rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi.