Ommaviy axborot vositalari davri: zamonaviy jamiyatda tarbiya va o‘z-o‘zini rivojlantirish muammolari
Biz axborot texnologiyalari va media hayotimizning barcha jabhalariga singib borayotgan noyob davrda yashamoqdamiz. Ommaviy axborot vositalari markaziy o‘rin egallagan axborot jamiyati nafaqat ijtimoiy muhitning tuzilishini, balki tarbiya va o‘z-o‘zini rivojlantirish jarayonining mohiyatini ham o‘zgartirdi. Bu o‘zgarishlar shaxs va umuman jamiyat uchun ham yangi imkoniyatlar, ham jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda.
OAV nafaqat jamoatchilik fikrini shakllantiradi, balki ommaviy ongni boshqarishning qudratli vositasiga aylanmoqda. Bugungi kunda ommaviy axborot vositalari jamiyatga iste’molchilik qadriyatlarini faol tarzda singdirmoqda, muvaffaqiyat moddiy va axborot ne’matlari miqdori bilan o‘lchanadi, degan xomxayolni yaratmoqda. Natijada oila va maktab kabi an’anaviy tarbiya institutlari barqaror axloqiy yo‘nalishlarni shakllantirishda qiyinchiliklarga duch kelmoqda.
Ilgari tarbiya ijtimoiy muhit va oilaviy qadriyatlar o‘rtasidagi uyg‘unlikka asoslanar edi. Hunarmand yoki dehqon oilalarida mehnat hayoti tarbiyaviy jarayonning tabiiy qismi bo‘lgan. Sovet tarbiya tizimi mafkuraviy cheklovlarga qaramay, ijtimoiy muhitning barcha darajalarida qo‘llab-quvvatlanadigan yaxlit yondashuvni yaratgan edi.
Bugungi kunda biz avlodlar o‘rtasidagi uzilish va ijtimoiy muhitning parchalanishini ko‘rmoqdamiz. Ota-onalar bolalarga tanqidiy fikrlash va o‘z-o‘zini rivojlantirishga intilishni singdirishga harakat qilmoqda, ammo ommaviy axborot vositalari va ommaviy madaniyat ko‘pincha iste’mol va tashqi muvaffaqiyatga e’tibor qaratib, qarama-qarshi qadriyatlarni targ‘ib qilmoqda. Bu ziddiyat taqlid uchun qarama-qarshi obrazlarni shakllantirmoqda, yoshlarning ijtimoiylashuvini qiyinlashtirmoqda.
Tarbiya va o‘z-o‘zini rivojlantirish — bu shaxsga mustaqillikni saqlash va tashqi ta’sirlarga qarshi turish imkonini beradigan asosiy jarayonlardir. Tarbiya bolalarning kattalar tomonidan ongli ijtimoiylashuvini o‘z ichiga oladi, o‘z-o‘zini rivojlantirish esa insonning mustaqil takomillashuvi jarayonidir. Ikkala jihat ham ichki motivatsiyani, ham qulay ijtimoiy sharoitlarni talab etadi.
K.G.Yung, A.Maslou, E.Fromm va V.Frankl kabi faylasuf va psixologlar tomonidan taklif etilgan insonparvarlik tarbiyasi va shaxsiy rivojlanishning mumtoz tushunchalari bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. Ularning o‘z-o‘zini anglash va ma’naviy erkinlik haqidagi g‘oyalari axborot xaosi davrida tayanchga aylanadigan ichki yo‘nalishlarni ishlab chiqishga yordam beradi.
O‘zbekiston boshqa davlatlar qatori ommaviy madaniyat va media ta’siri bilan bog‘liq global tarbiya muammolariga duch kelmoqda. Shu bilan birga, respublikada barqaror tarbiya tizimini shakllantirish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin bo‘lgan noyob an’analar mavjud. O‘zbekistonda oila instituti hali ham muhim rol o‘ynamoqda, biroq ijtimoiy tarmoqlar va internetning ta’siri ijtimoiylashuvning odatiy modellarini asta-sekin o‘zgartirib bormoqda.
Ta’lim muassasalari yoshlarga tanqidiy fikrlash va mustaqillikni rivojlantirish imkoniyatlarini yaratib, tarbiya jarayonining asosiy ishtirokchisiga aylanishi lozim. An’anaviy qadriyatlarni zamonaviy pedagogik yondashuvlar bilan uyg‘unlashtirish shaxsiy o‘sishga ko‘maklashadigan munosib muhitni yaratishga yordam beradi.
Bolalar va o‘smirlar ommaviy axborot vositalarining manipulyativ texnikalari oldida ayniqsa zaif hisoblanadi. Biroq tarbiya kattalarning namunasidan boshlanadi. Ijobiy xulq-atvor modellarini namoyish etuvchi ota-onalar bola shaxsiyatining rivojlanishi uchun mustahkam asosni shakllantirishga qodir. Shu bilan birga, ta’lim va madaniyat institutlari sog‘lom ijtimoiy yo‘nalishlarni shakllantirishda faol rol o‘ynashi zarur.
Kattalar uchun ham tarbiya va o‘z-o‘zini rivojlantirish muhim jarayonlar bo‘lib qolmoqda. Ular o‘zgarishlarga moslashish, ichki yaxlitlikni saqlash va atrof-muhitga ongli ravishda ta’sir ko‘rsatishga yordam beradi. Globallashuv va axborot jamiyati sharoitida tanqidiy fikrlashni saqlash qobiliyati har bir inson uchun eng muhim ko‘nikmaga aylanib bormoqda.
Ommaviy axborot vositalari davri tarbiya va o‘z-o‘zini rivojlantirishga yangi talablar qo‘ymoqda. Bugungi kunda an’anaviy qadriyatlar va zamonaviy dunyo muammolari o‘rtasidagi muvozanatni saqlash har qachongidan ham muhimroqdir. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish, oila va ta’lim muassasalarini qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, jamiyatning tarbiya jarayonidagi faol ishtiroki tashqi ta’sirlarga bardosh bera oladigan va o‘zligini saqlab qola oladigan shaxslarni shakllantirishga yordam beradi. Faqat shundagina har bir inson o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarish imkoniyatiga ega bo‘lgan uyg‘un jamiyatni barpo eta olamiz.