Konstitutsiya - erkin va farovon hayotning kafolati
Konstitutsiyaning ahamiyati haqida so‘z yuritishni uning tarixiy ildizlariga murojaat qilmasdan boshlash mushkul. “Constitutio” atamasi dastlab Rim imperiyasi davrida imperator tomonidan chiqarilgan qonunlarni anglatgan. Biroq, konstitutsiyani davlatning asosiy qonuni sifatida zamonaviy tushunish qadimgi sivilizatsiyalardan boshlab Ma’rifat davrigacha asta-sekin shakllanib borgan. Bu jarayon demokratiya, hokimiyatning taqsimlanishi va inson huquqlarini himoya qilish g‘oyalarining rivojlanishini o‘z ichiga olgan.
Ilk ma’lum huquqiy hujjatlardan biri Xammurapi Qonunlari bo‘lib, u miloddan avvalgi XVIII asrda Mesopotamiyada yaratilgan. Ushbu qonunlar fuqarolik, jinoiy va savdo munosabatlarini tartibga solish tamoyillarini belgilab bergan. Keyinchalik Qadimgi Yunonistonda, so‘ngra Rimda demokratiya va qonuniylik tushunchalari yanada takomillashgan. O‘rta asrlarda Buyuk erkinlik xartiyasi kabi hujjatlar turli ijtimoiy guruhlarning huquq va majburiyatlarini mustahkamlagan.
Ma’rifatchilik davrida Jon Lokk, Tomas Gobbs va Jan-Jak Russo kabi faylasuflar ijtimoiy shartnoma va qonun ustuvorligi tamoyillarini asoslab berdilar. Bu g‘oyalar yangi davr konstitutsiyaviy hujjatlari, jumladan, 1787-yildagi AQSH Konstitutsiyasi va 1789-yilda Fransiyada qabul qilingan Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasiga asos bo‘ldi.
1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Sovet Ittifoqi parchalanganidan so‘ng mustaqil davlat barpo etishda muhim qadam bo‘ldi. Ushbu hujjat hokimiyatning taqsimlanishi va qonun ustuvorligiga asoslangan prezidentlik respublikasini barpo etishning huquqiy asoslarini yaratdi.
Dastlab, Konstitutsiya siyosiy tizimning barqarorlashuvini ta’minlab, milliy birlikka hissa qo‘shdi. Biroq, vaqt o‘tishi bilan uni yangi talablarga moslashtirish zarurati paydo bo‘ldi. 2000-yillarning o‘rtalarida kiritilgan o‘zgartirishlar parlament (Oliy Majlis) rolini kuchaytirdi, bu esa hokimiyatlar muvozanatiga yordam berdi.
2016-yildan boshlangan davr konstitutsiyaviy rivojlanishning yangi bosqichi bo‘ldi. Prezident Shavkat Mirziyoyev boshchiligidagi islohotlar siyosiy tizimni erkinlashtirish, parlamentarizmni rivojlantirish va ijro hokimiyati faoliyati ustidan nazorat mexanizmlarini kuchaytirishga qaratildi. Inson huquqlarini himoya qilish bo‘yicha Ombudsman institutining tashkil etilishi muhim yangilik bo‘ldi.
O‘zbekiston Konstitutsiyasida fuqarolarning huquq va erkinliklari markaziy o‘rinni egallaydi. Hujjat jinsi, irqi yoki ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, barcha uchun qonun oldida tenglikni kafolatlaydi. Bundan tashqari, Konstitutsiyada iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar, shuningdek, xususiy mulk daxlsizligi huquqi mustahkamlab qo‘yilgan.
Fuqarolarning ishtiroki va jamoatchilik nazoratini ta’minlashda so‘z va matbuot erkinligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Konstitutsiya demokratik institutlarning rivojlanishiga va avtoritarizmning oldini olishga ko‘maklashadigan erkin fikr bildirish uchun sharoit yaratadi.
O‘zbekistonda konstitutsiyaviy tamoyillarni amalga oshirish mamlakatning ijtimoiy va madaniy xususiyatlarini hisobga olishni talab etadi. So‘nggi yillarda huquqiy bazani mustahkamlash va fuqarolarning huquqlarini amalga oshirish mexanizmlarini takomillashtirish borasida sezilarli yutuqlarga erishildi. Shunga qaramay, boshqaruvning shaffofligini ta’minlash va jamoatchilikning davlat institutlariga bo‘lgan ishonchini oshirish bilan bog‘liq muammolar saqlanib qolmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi jamiyat bilan birga rivojlanib boruvchi tirik hujjatdir. U o‘zbek xalqining adolat, demokratiya va farovonlikka intilishini o‘zida mujassam etadi. Ushbu hujjat barqarorlikni ta’minlash, fuqarolarning huquqlari va farovonligini himoya qilish orqali mamlakatni yanada rivojlantirish uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi.