His-tuyg‘ular va emotsional stress
His-tuyg‘ular inson psixikasining o‘ziga xos hodisasi bo‘lib, insonning dunyoga, o‘ziga va atrofdagilarga nisbatan subyektiv munosabatini aks ettiradi. Ular yoqimli yoki yoqimsiz kechinmalarni ifodalaydi, motivatsiya asosini shakllantiradi va xulq-atvorga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. V.Vundt va L.S.Vigotskiydan tortib zamonaviy tadqiqotchilargacha ko‘plab olimlar his-tuyg‘ular tabiatini tushunishga harakat qilganlar. His-tuyg‘ularni o‘rganishning eng muhim jihati ularni tasniflash, shuningdek, ularning xulq-atvor va fiziologik jarayonlarni boshqarishdagi rolini tahlil qilishdir.
Emotsional reaksiyalarning eng kuchli turlaridan biri bu affektdir. Bu qisqa muddatli, ammo nihoyatda kuchli hissiy portlash bo‘lib, insonning butun ruhiyatini qamrab oladi. Affektlar yaqin kishining o‘limi yoki tabiiy ofat kabi kuchli omillar tomonidan keltirib chiqariladi va ba’zan haqiqatni idrok etish qobiliyatining yo‘qolishiga olib keladi. Inson o‘z xatti-harakatlarini nazorat qila olmay qolgan g‘azab yoki umidsizlik holati affektning yorqin misoli bo‘lishi mumkin. Affekt holatida diqqat bir obyektga to‘liq qaratiladi, boshqa barcha ta’sirlar e’tibordan chetda qoladi. Bu hodisa kuchli hissiy qo‘zg‘alish ta’sirida ruhiy jarayonlar ishining chuqur o‘zgarishi bilan bog‘liq.
His-tuyg‘ular affektlardan davomiyligi va tabiati jihatidan farq qiladi. Ular ham ijobiy, masalan, quvonch, ham salbiy, masalan, g‘azab yoki uyat kabi bo‘lishi mumkin. His-tuyg‘ularning kuchi va davomiyligiga qarab, ularni hislar, kayfiyatlar va affektiv reaksiyalarga ajratish mumkin. Har bir his-tuyg‘u muhim vazifani bajaradi — xulq-atvorni tartibga solishdan tortib, organizm muvozanatini saqlab turishgacha. Masalan, qo‘rquv ehtimoliy xavf haqida ogohlantirsa, quvonch ijtimoiy uyg‘unlashuvga ko‘maklashadi.
L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy nazariyasiga ko‘ra, his-tuyg‘ular interiorizatsiya, ya’ni tashqi o‘zaro ta’sirlarning ichki holatga o‘tishi orqali rivojlanadi. Bolalarda dastlabki hissiy reaksiyalar ochlik kabi biologik ehtiyojlar bilan bog‘liq bo‘lib, ijtimoiylashuv jarayonida asta-sekin murakkablashadi. O‘yin bolada ijobiy his-tuyg‘ularni shakllantirishda asosiy rol o‘ynaydi, natijaga erishishdan zavqlanishdan tortib, quvonchni oldindan his qilishgacha. Shu bilan birga, maqsadga erishish yo‘lidagi to‘siqlar tufayli yuzaga keladigan salbiy his-tuyg‘ular, ularni yengish usullariga qarab, xulq-atvorning tajovuzkor yoki passiv shakllarini mustahkamlashi mumkin.
His-tuyg‘ular, shuningdek, yuz ifodalari va imo-ishoralar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular so‘zsiz muloqotning kuchli vositasi sifatida xizmat qiladi. Universal his-tuyg‘ular — quvonch, hayrat, g‘azab, qayg‘u, qo‘rquv, jirkanish — yaqqol mimik ko‘rinishlarga ega. Masalan, quvonch ko‘zlarning chaqnashi, qoshlarning ko‘tarilishi va tabassum bilan birga kelsa, g‘azab yuz mushaklarining taranglashishi va lablarning qimtilishi bilan ifodalanadi. Ushbu ko‘rinishlar barcha madaniyatlarda taniladi, bu ularning biologik tabiatini ta’kidlaydi.
Emotsional stress — bu salbiy omillar ta’sirida yuzaga keladigan zo‘riqish holati. “Stress” atamasi birinchi marta XIV asrda tilga olingan bo‘lsa-da, uning ilmiy asoslanishi G.Sele tomonidan amalga oshirilgan. U stressni tashqi yoki ichki muhit talablariga organizmning umumiy javobi sifatida ta’riflagan. Stress uch bosqichdan o‘tadi: xavotirlanish, qarshilik ko‘rsatish va holdan toyish. Birinchi bosqichda organizm himoya mexanizmlarini safarbar qiladi, ammo uzoq vaqt davomida ta’sir etganda, stress omili resurslarning tugashiga va jiddiy fiziologik o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, his-tuyg‘ular inson hayotida ham ichki holatlarni, ham atrofdagi olam bilan o‘zaro munosabatlarni tartibga solib, muhim rol o‘ynaydi. Ularning tabiati va mexanizmlarini tushunish hissiy qiyinchiliklarni yaxshiroq yengishga, ruhiy salomatlikni saqlashga va jamiyatda uyg‘un rivojlanishga yordam beradi.