23 октябрь

Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlarining iqtisodiy sohadagi tobora kengayib borayotgan hamkorligi XXRning mintaqadagi siyosiy ta’sirining ortishiga xizmat qilmoqda

Markaziy Osiyo mintaqasi Xitoyga geografik jihatdan yaqinligi tufayli, asosan iqtisodiy sohada faol hamkorlik hududiga aylanmoqda. XXR rahbari Si Szinpin Ostona shahrida “Bir makon — bir yo‘l” g‘oyasini e’lon qilganiga va uni amalga oshira boshlaganiga 11 yil bo‘ldi. Ushbu global integratsiyalashgan savdo loyihasini muvaffaqiyatli deb hisoblash mumkin.

2022 yilda Xitoyning Markaziy Osiyoning beshta davlati bilan tovar aylanmasi 70,2 milliard dollarni tashkil etdi. Bu 30 yil oldingiga nisbatan taxminan 100 baravar ko‘p, deb ta’kidladi Xitoy savdo vaziri Van Ventao. So‘nggi yillarda Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi tovar aylanmasi hajmi va ko‘rsatkichlari barqaror o‘sishni namoyish etmoqda.

“Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi nafaqat yo‘nalish bo‘ylab joylashgan mamlakatlar o‘rtasidagi aloqalarga, balki umuman mintaqaviy iqtisodiy rivojlanishga, ayniqsa dengizga chiqish imkoniyati bo‘lmagan Markaziy Osiyoga samarali hissa qo‘shdi.

Shu bilan birga, Markaziy Osiyo respublikalar o‘rtasida, shuningdek ichki mintaqaviy jarayonlarning xarakteri va dinamikasini belgilovchi tashqi kuchlar o‘rtasidagi faol raqobat maydoniga aylandi.

Ko‘rinib turibdiki, mintaqa mamlakatlari o‘zlarining ulkan tabiiy boylik zaxiralarini rivojlantirish va ulardan daromad olish uchun investitsiyalarga muhtoj. Ularning iqtisodiyoti, ehtimol Qozog‘istonni istisno qilganda, rivojlanish maqsadlari uchun mamlakat ichida yetarli moliyaviy mablag‘larni ishlab chiqara olmadi va xalqaro savdo tarmoqlariga qo‘shilish uchun o‘z iqtisodiyotlari uchun yirik investitsiya loyihalariga juda muhtoj.

Xitoy ham 2013 yilda e’lon qilingan “Ipak yo‘li iqtisodiy kamari” doirasida "yagona taqdir hamjamiyati‘ni barpo etish maqsadlariga amal qilib, Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun mablag‘ ajratmoqda. Shu bilan birga, Markaziy Osiyo davlatlari Xitoy bilan turli yo‘nalishlarda hamkorlik qilmoqda. Xususan, yuzlab biznes loyihalarini taklif qilgan O‘zbekiston Xitoy moliya institutlari bilan faol ishlamoqda, Qozog‘iston va Tojikistondan o‘nlab loyihalar kelib tushgan. Qirg‘iziston esa sekinlik va ma’lum darajada sust faollik ko‘rsatmoqda.

YAIDXP kabi ulkan mintaqaviy integratsiya megaloyihasining ishtirokchi mamlakatlari o‘rtasidagi deyarli barcha munosabatlar u yoki bu tarzda huquq bilan tartibga solingan. Xitoy mintaqadagi barcha mamlakatlar qo‘llab-quvvatlagan “Bir makon — bir yo‘l” kompleks strategiyasi orqali o‘z qo‘shnilariga sodda va tushunarli hamkorlik modelini taklif qildi. U YAIDXPning transport va kommunikatsiya yo‘laklari hududidagi mamlakatlar uchun maxsus hamkorlik bitimini tuzish bilan bog‘liq byurokratik va diplomatik murakkabliklarni chuqurlashtirmadi, balki hamkorlikning mavjud huquqiy asoslaridan ham ikki tomonlama, ham ko‘p tomonlama asosda foydalanmoqda.

YAIDXP doirasidagi loyihalar asosan XXRning ikki tomonlama hamkorligi formatida ilgari surilmoqda. XXR va YAIDXP hududidagi ayrim davlatlar o‘rtasidagi do‘stlik va hamkorlik to‘g‘risidagi amaldagi shartnomalar ikki tomonlama hamkorlikning huquqiy asoslari bo‘lib, ular YAIDXP doirasida hamkorlik qilish uchun imkoniyatlar yaratadi. Ularning ba’zilari XXR bilan Strategik sheriklik to‘g‘risidagi bitimlarga ega. Masalan, bugungi kunda XXR va Qirg‘iziston o‘rtasida 200 dan ortiq davlatlararo, hukumatlararo, idoralararo va boshqa ikki tomonlama hujjatlar imzolangan. Bu jiddiy shartnomaviy-huquqiy baza mavjudligidan va ikki davlatning o‘zaro manfaatli turli sohalarda hamkorlikni izchil rivojlantirishga intilishidan dalolat beradi.

YeOIIga a’zo mamlakatlar YAIDXP hududiga kirganligi sababli, YAIDXP loyihalari va YeOII iqtisodiyotlari o‘rtasidagi bog‘liqlik masalasi muqarrar ravishda ko‘tarildi. 2015 yil 14 oktyabrdagi "Yevrosiyo iqtisodiy komissiyasi kengashi qarori‘ga ko‘ra, YeOII va Xitoy o‘rtasidagi hamkorlikni faollashtirish rejalashtirilgan. YeOII va XXR o‘rtasida savdo-iqtisodiy hamkorlik to‘g‘risidagi bitimni tayyorlash bo‘yicha muzokaralarni boshlash to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Ushbu bitim amaliy hamkorlikni rivojlantirish va uzoq muddatli istiqbolga investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay shart-sharoitlarni ta’minlashi, savdoni soddalashtirish va rag‘batlantirish mexanizmlarini yaratishi, standartlar, texnik talablar va bojxona ma’muriyati qoidalari sohasidagi amaliyotni yaqinlashtirishi kerak.

Ko‘rinib turibdiki, YeOII va YAIDXPning o‘zaro bog‘liqligi natijasida YeOIIga a’zo davlatlar va XXR o‘rtasidagi savdoni soddalashtirish va o‘zaro investitsiyalarni himoya qilishni yaxshilash kerak. Gap tovarlarni chegara orqali olib o‘tishda savdo tartib-qoidalarini soddalashtirish, tartibga soluvchi to‘siqlarni bartaraf etish, axborot texnologiyalari, tibbiy va ta’lim xizmatlari, elektron savdo va energiya samaradorligi kabi yuqori texnologik sohalarda hamkorlik qilish haqida bormoqda. Biroq, ushbu yo‘nalishlar bo‘yicha shartnomaviy-huquqiy baza endigina shakllantirilmoqda. YeOII va XXR o‘rtasidagi hamkorlik doirasida me’yoriy va tariflarni tartibga solishni uyg‘unlashtirish vazifasi ham muhim ahamiyatga ega.

YaIDXP loyihalarini amalga oshirishning huquqiy ta’minotini, YeOII doirasidagi iqtisodiy hamkorlikni va umuman, YeOII bilan YaIDXPning o‘zaro bog‘liqligini takomillashtirish unifikatsiyalash yo‘nalishida rivojlanishi lozim. Bu jarayon ortiqcha byurokratik bo‘lmasligi, tadbirkorlar uchun asossiz to‘siqlar yaratmasligi yoki noqonuniy manipulyatsiyalar, yashirin iqtisodiyot va korrupsiyani rivojlantirish uchun sharoit tug‘dirmasligi kerak.

Shuningdek, Xitoy tashabbusi va YeOII loyihalarining o‘zaro aloqasi va hamkorligi sinergetik samaraga ega, deb hisoblash mumkin. Bunda Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlarining iqtisodiy sohadagi o‘sib borayotgan hamkorligi muqarrar ravishda XXRning mintaqadagi siyosiy ta’sirining kuchayishiga olib keladi.

Qayrat Osmonaliyev, Qirg‘izistondagi “Karavan-Info” uchun maxsus

Кайрат Осмоналиев
Кайрат Осмоналиев Yuridik fanlar doktori, J. Balasagin nomidagi Qirg‘iziston milliy universiteti professori, Qirg‘iziston Respublikasining xizmat ko‘rsatgan yuristi, Shanxay siyosat va huquq universiteti shartnoma asosidagi professori