Huquqni tushunish kategoriyasining mohiyati va mazmuni
O‘zbekiston davlat mustaqilligini qo‘lga kiritgandan so‘ng respublikaning ijtimoiy-siyosiy tuzilishida yuz bergan o‘zgarishlar ijtimoiy munosabatlar tizimini tartibga solishning yangi huquqiy vositalarini yaratishni taqozo etdi. Shu munosabat bilan yangi huquqiy tizim konsepsiyasini nazariy jihatdan ishlab chiqish va uni amaliy faoliyatga tatbiq etish ustuvor vazifalardan biriga aylandi. Buning yechimi boshqa ko‘plab huquqiy muammolarni, xususan, umuman huquqni takomillashtirish, uning boshqa yuridik hodisalar va ijtimoiy tartibga soluvchilar orasidagi o‘rni va rolini aniqlash bilan bog‘liq masalalarni hal qilishga yordam berdi. Sovet davrida hukmron bo‘lgan huquqni tushunishning etatistik konsepsiyasi huquqning majburiy xususiyatiga asoslangan edi. Bugungi kunda huquqning yangi tushunchasi shakllanmoqda. Unda oliy qadriyat davlat emas, balki inson, uning huquq va manfaatlarini ta’minlash hisoblanadi. Davlat esa fuqarolar bilan munosabatlarda ijtimoiy mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladi. Bu haqda Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev bir necha bor ta’kidlagan.
Demokratik huquqiy davlat qurish va mamlakatni modernizatsiya qilish sharoitida huquq yetakchi ahamiyat kasb etdi. Mamlakatni modernizatsiya qilishning asosi bo‘lgan huquqiy tizimning o‘zi ham yangilanishga, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va boshqa islohotlarni amalga oshirishning samarali vositasiga aylanishga muhtoj.
Huquq ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi bilan birga rivojlanib boradigan dinamik tizimdir. Bunda huquqning asosi huquq ijodkorligi jarayonida shakllanadi, uning natijasi qonun hujjatlari, ya’ni normativ-huquqiy hujjatlar majmuasidir. Ma’lumki, huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, ijtimoiy jarayonlarni boshqarish shakli, ijtimoiy taraqqiyot vazifalari va maqsadlarini sivilizatsiyalashgan tarzda hal etish vositasi sifatida xizmat qiladi.
Huquq va davlat tarixan rivojlanib boruvchi, o‘z taraqqiyotida murakkab jarayonlarni boshidan kechirayotgan hodisalardir. Davlat va huquqning hozirgi zamon taraqqiyoti yuz berayotgan jarayonlar va hodisalarning misli ko‘rilmagan darajada ko‘p qirraliligi, turli yo‘nalishlari va beqarorligi bilan ajralib turadi. Shu bois, davlat va huquqning mazmunli, sifatli rivojlanishining xususiyatlari va mexanizmini tushunish, uning yo‘nalishlari va tendensiyalarini aniqlash muammosi alohida ahamiyat kasb etmoqda.
Bundan tashqari, bugungi kunda huquqshunoslikning e’tibori nafaqat tarixiy tajriba va zamonaviy muammolarga, balki davlat-huquqiy rivojlanish istiqbollariga ham qaratilishi lozim. Shuni ta’kidlash kerakki, yuridik fanning rivojlanishi har doim ham huquqiy hayotning rivojlanish sur’atlariga yetib boravermaydi va ijtimoiy voqelikni huquqiy o‘zlashtirish usullari zamonaviy ijtimoiy jarayonlarga to‘liq mos kelmaydi.
Ijtimoiy munosabatlar qanchalik tez o‘zgarayotganini, qonunchilik tizimi o‘zgarishlar va yangi vazifalarga moslashayotganini kuzatmoqdamiz. Bularning barchasi yuridik fanidan zamonaviy davlatning huquq ijodkorligi siyosati va huquq ijodkorligi faoliyati bilan bog‘liq nazariy konsepsiyalar, ilmiy xulosalar va qoidalar, amaliy tavsiyalar va takliflarni ishlab chiqishni talab qiladi. Demak, huquq ijodkorligi huquqiy tartibga solishni uni belgilovchi obyektiv omillar va ijtimoiy ehtiyojlar bilan bog‘lashni ta’minlashi, huquqiy ehtiyojlarni huquqiy normalarga aylantirishi kerak.
Huquqning mohiyatini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish ijtimoiy tartibga soluvchi sifatida huquqning samaradorligini oshirish, huquq ijodkorligi jarayonini takomillashtirish, huquqiy tartibga solishning sifatli mexanizmini yaratish ehtiyojlari bilan bog‘liq. Ushbu muammoni aniqlash uchun huquqning tabiati, uning talqini va huquqni tushunish konsepsiyasi o‘rtasidagi bog‘liqlik haqidagi qoida prinsipial ahamiyatga ega.
O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki yillarida yurisprudensiyada tabiiy ravishda huquqni faqat majburlash vositasi sifatida tushunishni rad etish holati kuzatildi, u shaxs erkinligining mezoni sifatida qarala boshlandi. Darhaqiqat, busiz huquqiy davlat qurish mumkin emas. Shu bilan birga, huquqning liberal tushunchasiga nisbatan olimlar o‘rtasida biroz ortiqcha ishonch kuzatildi, ayni paytda uning tartibga soluvchi roli pasayib bordi. Biroq vaqt o‘tishi bilan sog‘lom fikr ustun keldi: huquqqa nisbatan normativ yondashuvdan butunlay voz kechib bo‘lmasligi, unda ma’lum bir ratsional asos mavjudligi anglab yetildi. Huquqni tushunishga sotsiologik hamda psixologik yondashuvlar yetarli darajada e’tirof etildi. Integrativ yondashuv deb ataladigan ko‘plab tarafdorlar paydo bo‘ldi.
Qonun, boshqa huquqiy vositalar singari, jamiyat taraqqiyotining borishi qonun chiqaruvchi oldiga qo‘yayotgan ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy vazifalarni hal etishga ko‘maklashadi. Qonunchilik bazasi huquqiy ehtiyojlarga qanchalik mos shakllanganligiga qarab, huquq mamlakatni modernizatsiya qilish va rivojlantirishga yordam berishi yoki ijtimoiy taraqqiyotga to‘sqinlik qilishi va hatto zarar yetkazishi mumkin.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri aytish kerakki, huquqni tushunishning ilmiy-amaliy doktrinalarining raqobati faqat huquq ijodkorligining dastlabki bosqichida mumkin, chunki huquq g‘oyasining huquqiy normaga aylanish mexanizmi huquq ijodkorligi subyekti tomonidan qabul qilinayotgan huquqiy normaning mazmuni va maqsadini, shu jumladan huquqning mohiyati haqidagi o‘z nazariy tasavvurlari asosida bir xilda tushunishni taqozo etadi. Huquqiy normalarni qo‘llash jarayonida esa huquqni tushunish borasidagi bahsga yo‘l qo‘yilmaydi, chunki bu yuridik amaliyotni beqarorlashtirishi mumkin. Huquqni tushunish — bu doktrinal huquqiy ong sohasiga taalluqli bo‘lgan, huquq va huquqiy hodisalarning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va amal qilishi qonuniyatlarini qamrab oluvchi falsafiy-huquqiy kategoriyadir. U huquqiy voqelikni o‘zlashtirishning muayyan shaklini ifodalaydi, huquqning mohiyati va mazmuniga yondashuvni ochib beradi. Shuning uchun aytish mumkinki, huquqni tushunish haqidagi ta’limot qandaydir yagona huquqiy doktrina yoki nazariyani emas, balki huquq nazariyasidagi alohida konsepsiyalar va yo‘nalishlar majmuasini ifodalaydi.
Huquqni tushunish huquqni bilish mahsulidir, u huquq to‘g‘risidagi nazariy bilimlarning mohiyatidir. Biroq u amaliy ahamiyatga ham ega bo‘lib, yuridik amaliyotga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Huquqni tushunish mohiyati huquqshunoslikning “huquqiy doktrina”, “huquqiy nazariya”, “huquqiy siyosat”, “huquqiy konsepsiya” va boshqa tushunchalari orqali namoyon bo‘ladi. Masalan, huquqiy doktrina ilmiy hamjamiyat doirasida norasmiy ustuvor bo‘lgan huquqni tushunishning muayyan konsepsiyasini ifodalaydi, huquqiy siyosat esa qonun bilan mustahkamlangan va davlat tomonidan amalga oshiriladigan yuridik tusdagi rasmiy chora-tadbirlarda o‘z aksini topadigan huquqni rasmiy tushunishni aks ettiradi.
O‘zbekiston Respublikasida mustaqillikdan so‘ng amalga oshirilgan sud-huquq islohotlarining maqsadlari va amaliyoti davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan muayyan huquqiy tushunchaning namoyon bo‘lishiga yorqin misol bo‘la oladi. Shu bilan birga, nafaqat Konstitutsiya va qonunlar qoidalari, balki darsliklar, monografiyalar, sharhlar, ilmiy maqolalar mazmuni ham davlat mansabdor shaxslari va ilmiy jamoatchilik vakillarining huquqiy tushunchasini aks ettiradi.
Shunday qilib, huquqni tushunish — huquqning maqsadi, mazmuni, qadriyati va ijtimoiy hayotdagi roliga oid nazariya, konsepsiya, maktab yoki doktrina ko‘rinishida rasmiylashtirilgan huquq mohiyatini bilishning o‘ziga xos vositasidir. Huquqni tushunishning huquq ijodkorligidagi o‘rni, avvalo, qonun ijodkorligi jarayonida va uning mahsulida huquq dogmasi namoyon bo‘lishi bilan belgilanadi. Bunda huquqiy prinsiplar, kategoriyalar va normalarni shakllantirish orqali huquqning ijtimoiy hodisa sifatidagi maqsadi va mazmuniga muayyan yondashuv o‘rnatiladi. Huquqni o‘zining majburiyligi tufayli ijtimoiy munosabatlarga samarali ta’sir ko‘rsatadigan ijtimoiy tartibga solishning murakkab tizimi sifatida tushunish “huquqning amal qilishi” hodisasining mohiyatini chuqurroq anglashga imkon beradi. Bunday yondashuvda huquq faqatgina rasmiy ravishda mustahkamlangan normativ-huquqiy prinsiplar va normalar yig‘indisi sifatida emas, balki amalda faoliyat ko‘rsatish xususiyati va qobiliyatiga ega bo‘lgan ko‘p qirrali hodisa sifatida namoyon bo‘ladi.