Huquq amaliyoti infratuzilmasi va uning takomillashtirish masalalari
Mutaxassislar qayd etadi, yuridik ta’limda huquqni samarali amalga oshirish usullarini o‘rganishga tanqiddan oz vaqt ajratilmoqda. Albatta, jamiyatning barcha a’zolari huquq sohasida yuristlar bilan bir xil bilimga ega emas. Biroq, huquq asoslarini ular maktab, litsey, kollej, texnikum, oliy o‘quv yurtlarida tegishli o‘quv fanlari o‘qitilishi tufayli bilishi kerak. Asosiy narsa — ular o‘z konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini bilishi, huquqning qanday ishlashi haqida umumiy tasavvurga ega bo‘lishi lozim.
Shunday qilib, huquqning to‘g‘ri ishlashi ko‘p jihatdan aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyati darajasiga bog‘liq. Huquqiy madaniyat darajasining pastligi huquq tamoyillari va talablariga bepisandlik, ularni e’tibordan chetda qoldirishga olib keladi, bu esa huquqning harakatsizligiga sabab bo‘ladi. Huquqiy madaniyat va huquqiy ong huquqqa ichki intellektual munosabat bo‘lib, ular bevosita ijtimoiy munosabatlarni boshqaruvchi vosita bo‘lmasada, mustaqil huquqiy hodisalar sifatida huquq amaliyotida alohida o‘rin egallaydi. Ular huquq sub’yektlariga, ularning faoliyati mazmuni va natijalariga, huquqning amal qilishiga ta’sir qiladi.
Huquqning amal qilishi muayyan makonda sodir bo‘ladi, bu esa “davlatning, uning tarkibiy qismlarining va fuqarolarning ushbu davlat hududi doirasida va aniq tarixiy davrda huquqiy normalar bilan tartibga solinadigan xatti-harakatlari modellarining regulyatsiyasi sohasini” ifodalaydi. Huquqning amal qilishiga barcha atrof-muhit, turli omillar va sharoitlar ta’sir ko‘rsatadi. Huquqning amal qilish chegaralarini belgilash uning qaerda ishlayotganligini aniqlash imkonini beradi, va bu ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. Huquq amaliyotining chegaralarini aniqlash to‘g‘ri huquqiy tartibga solish, huquqiy vositalardan foydalanish uchun zaruriy shartdir.
Shunday qilib, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakat hududida xalqaro huquqning umumtan olingan prinsiplari va normalarining ustuvorligini e’lon qildi. Ba’zida ichki davlat huquqi normalarining amal qilish chegaralarining kengayishi, ya’ni ekstraterritorial amal qilish tan olinadi, bu esa deyarli barcha huquq sohalariga ta’sir ko‘rsatadigan maxsus ko‘p qirralik instituti hisoblanadi.
Shunday qilib, huquqiy makon — bu siyosiy-geografik emas, balki huquqiy tushuncha. Huquq amaliyotining makoni — huquqiy hayot sohasidagi makon bo‘lib, u huquqiy normalar ta’sirida, huquqning ta’sirida bo‘ladi. Huquq moddiy bo‘lmagan hodisa sifatida huquq sub’yektlarining faoliyatida, xatti-harakatlarida moddalashish imkoniyatini ifodalaydi. Masalan, adolatni amalga oshirish — bu sudlar va sud faoliyati to‘g‘risidagi huquqiy normalarning amal qilishi, bu nizolarni hal qilish, huquqlarni tiklash va huquqiy javobgarlik amaliyotidir. Huquqni amalga oshiradigan, uni hayotga tatbiq etuvchi institutlar bo‘lmasa, huquq amalda mavjud bo‘lmaydi. Demak, mazkur institutlar huquq amaliyoti infratuzilmasining organik qismidir. Ular huquqning salohiyatini real munosabatlarga, ob’ektiv natijalarga aylantiruvchi o‘tkazgichlardir.
Huquq sub’yektlarining huquq amaliyotidagi ishtirokiga xos jihat shundan iboratki, birinchidan, bu faoliyat ongli va maqsadli tusga ega bo‘lib, uni muayyan maqsadlarga erishish uchun amalga oshiradilar; ikkinchidan — u rasmiy tusga ega bo‘lib, hujjatlar va aktlarda rasmiylashtiriladi.
Huquq amaliyotining samaradorligi infratuzilmaning holatiga sezilarli darajada bog‘liq. Uni takomillashtirish, birinchi navbatda, uning raqamlashtirilishi davlatning huquqiy siyosatining eng muhim yo‘nalishidir. Shunday qilib, huquq amaliyoti infratuzilmasi uning hayotga tatbiq etilishi uchun “fon” va shart-sharoit sifatida faqat intellektual huquqiy hodisalarni (huquqiy madaniyatni) emas, balki huquqning amalda “ishlashini” ta’minlaydigan, uning regulyativ salohiyatini amalga oshiruvchi institutsional tuzilmalarni ham o‘z ichiga oladi. Ushbu infratuzilma huquq amaliyotining ichki va tashqi shart-sharoitlarini qamrab oladi. Huquq amaliyoti infratuzilmasi huquqning samarali va natijali ta’sir ko‘rsatish imkoniyatini, uning ichidagi maqsadlar va salohiyatini amalga oshirishni yaratadigan moddiy, institutsional va boshqa resurslar, omillar va sharoitlarning yaxlit majmuidir.