O‘zbekistonda palliativ va xospis yordamini rivojlantirish: xalqaro standartlarga yo‘l
Palliativ yordam nafaqat tibbiy amaliyotning bir qismi, balki sog‘liqni saqlash tizimining eng muhim elementidir, ayniqsa hayotning so‘nggi bosqichlarida bemorlarni qo‘llab-quvvatlash haqida gap ketganda. O‘zbekistonda biz bu sohani xalqaro standartlarga muvofiq rivojlantirishga intilamiz, bu kelgusi to‘rt yilda bizning asosiy vazifamizga aylanadi.
Men nasldan-naslga o‘tgan onkologman va tibbiyotga bo‘lgan yo‘lim onkologiyada ishlagan otamning namunasi bilan belgilangan. Shunday bo‘ldiki, men Andijondagi onkologiya markazida ulg‘aydim, u yerda hamshiralar va sanitarlar ikkinchi oilam bo‘lib qoldi. Yoshligimdan palliativ yordamning ahamiyatini, ayniqsa davolash natija bermay qolganda va bemorning azobini yengillashtirish zarur bo‘lganda, anglab yetdim.
Palliativ yordamga qiziqishim 2007-2010 yillarda hamshira bo‘lib ishlagan paytimda paydo bo‘lgan. Aynan o‘shanda o‘zimga muhim savolni bera boshladim: endi davolay olmaydigan bemorlarga qanday yordam berish mumkin? Javob bir necha yildan so‘ng keldi. 2015 yilda Markaziy Osiyo mamlakatlari onkologiya yetakchilari forumida Erik Krakauer bilan uchrashdim, u palliativ xospis yordamini rivojlantirish haqida so‘zladi. Bu men uchun kashfiyot bo‘ldi va o‘shandan beri tibbiyotdagi bu yo‘nalish mening haqiqiy vazifam ekanligini tushundim.
2016 yilda O‘zbekistonda muhim siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar yuz bergach, palliativ yordam juda zarur ekanligini anglay boshladik. Yangi prezident jamiyatning barcha jabhalarida inklyuzivlikni joriy etdi va davlat sog‘liqni saqlashning ushbu jihatining muhimligini tan oldi. Bu esa palliativ yordam sohasida keng ko‘lamli ishlarni boshlab berdi. Natijada fuqarolarga palliativ yordamdan foydalanishni kafolatlovchi qaror qabul qilindi.
Biz onkologiyadan boshladik, chunki bu eng dolzarb masala edi. 2017 yilda Rustam Narboyev qo‘shilgan jamoani tuzdik va bu sohani rivojlantira boshladik. "Kanser-registr‘ni yaratish, shuningdek, nafaqat onkologik kasalliklarni davolashda zamonaviy yondashuvlarni, balki palliativ yordam muammosini hal qilishni o‘z ichiga olgan dasturni ishlab chiqish bizning eng muhim loyihalarimizdan biri bo‘ldi.
2023 yilga kelib, butun mamlakat bo‘ylab 200 ta palliativ parvarish o‘rinlari mavjudligini ta’minladik. Sa’y-harakatlarimiz nafaqat infratuzilmani yaxshilashga, balki mutaxassislarni o‘qitish va yangi xospislar tashkil etishga ham qaratilgan. Bu yil Toshkentda yangi xospis ochiladi va biz buni intiqlik bilan kutmoqdamiz. Tushunamizki, xospisni yaratish — bu faqat birinchi qadam, to‘laqonli palliativ xizmat esa ko‘p qirrali va tizimli ishlarni talab qiladi.
O‘zbekistonda palliativ yordamni joriy etish qiyinchiliklardan xoli bo‘lmadi. 2010-yillar boshida mamlakatda bir nechta xospislar mavjud bo‘lib, ularning rivojlanishi yetarli darajada emas edi. Hozir vaziyat o‘zgarmoqda. Masalan, 2022 yilda “Taskin” xospisi, 2023 yilda esa Samarqandda xospis ochildi. Yaqin yillarda Toshkent va Farg‘onada yana bir nechta xospislarni ishga tushirish rejalashtirilmoqda.
Biroq, bu yutuqlarga qaramay, vazifamiz hali tugamaganini tushunamiz. O‘zbekistonda 2020 yilda aholi jon boshiga morfin iste’moli ko‘rsatkichi nihoyatda past edi — atigi 0,04 milligramm. Bu ko‘plab bemorlar chidab bo‘lmas azob-uqubatlarda vafot etayotganini anglatadi va bizning vazifamiz bu vaziyatni o‘zgartirishdir. Mamlakatimizda palliativ yordam hali ham rivojlanishning boshlang‘ich bosqichida ekanligini yaxshi anglaymiz.
Shunga qaramay, 2022 yildan boshlab Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti va BMT kabi xalqaro hamkorlar va tashkilotlar bilan faol ishlay boshladik. Ularning qo‘llab-quvvatlashi va moliyalashtirishi tufayli samarali palliativ yordam tizimini yaratishda oldinga siljishga muvaffaq bo‘ldik. O‘zbekiston Islom taraqqiyot bankidan ham ushbu sohani rivojlantirishga qaratilgan imtiyozli kredit oldi.
Muvaffaqiyatning asosiy omillaridan biri davlatning siyosiy irodasi bo‘ldi. O‘zbekiston Konstitutsiyasida mamlakat fuqarolarning ijtimoiy farovonligiga yo‘naltirilganligi mustahkamlangan va palliativ yordam ushbu strategiyaning muhim qismiga aylandi. Lekin bu jarayon muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun bizga mutaxassislar va inson kapitali kerak. Shu borada palliativ sohada ishlaydigan kadrlarni jalb qilish va o‘qitish uchun barcha imkoniyatlarni ishga solmoqdamiz.
Kelgusi o‘n yillikda butun mamlakat bo‘ylab xospislar tarmog‘ini sezilarli darajada kengaytirishni rejalashtirmoqdamiz. Palliativ yordamning mavjudligi va sifati asosiy vazifa bo‘lib qolmoqda va buning uchun infratuzilmani rivojlantirish va mutaxassislarni o‘qitishni davom ettiramiz.
Onkolog sifatida chiqara oladigan eng muhim xulosam shuki, palliativ yordam — bu “umidsizlarga yordam” emas. Bu eng qiyin hayotiy vaziyatlarda e’tibor, g‘amxo‘rlik va qulaylikka muhtoj bo‘lganlarga yordamdir. Bemorlar, ularning oilalari va umuman jamiyat oldidagi burchimiz ham aynan shundan iborat.