O‘zbekistonning yetakchi onkomammologi ko‘krak bezi saratoni bilan kurashishning muammolari va istiqbollari haqida
Alimxo‘jayeva Lola Telmanovna — tibbiyot fanlari doktori, Respublika Onkologiya va Radiologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazining onkomammologiya bo‘limi rahbari.
— Bugun Xalqaro ko‘krak bezi saratoniga qarshi kurash kuni nishonlanmoqda. Bu muammo bugungi kunda qanchalik dolzarb?
— Bu kasallik O‘zbekistonda ham, butun dunyoda ham eng dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, har yili 2 milliondan ortiq, aniqrog‘i, 2 600 000 yangi ko‘krak bezi saratoni holati aniqlanadi. Afsuski, ushbu bemorlarning yarmidan ko‘pi shu kasallikdan vafot etadi. Respublikamizda ham ko‘krak bezi saratoni kasalliklar orasida yetakchi o‘rinlardan birini egallagan holda, sog‘liqni saqlashning asosiy muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda.
— O‘zbekistonda ko‘krak bezi saratoni bilan bog‘liq vaziyat qanday?
— O‘zbekistonda har yili kanser-registr ma’lumotlariga ko‘ra 4000 dan ortiq holat aniqlanadi. O‘tgan yili 4680 nafar ayolda ko‘krak bezi saratoni aniqlangan. Biroq, 2017-yildan boshlab, prezidentning 14-apreldagi 2866-sonli farmoniga muvofiq, ko‘krak bezi saratonini erta aniqlash va skrining dasturi joriy etildi. Ushbu dastur tufayli biz qo‘shimcha ravishda 3000 dan ortiq ayolni aniqladik. Ular o‘z kasalliklaridan shubhalanmagan, chunki ularda aniq alomatlar bo‘lmagan.
— O‘zbekistonda skrining dasturi qanday tashkil etilgan?
— Mamlakatimizning har bir hududida bittadan — jami 14 ta filial faoliyat ko‘rsatmoqda. Ushbu filiallarda onkolog va mammologlar ishlaydi, ular birlamchi tekshiruv o‘tkazish uchun chekka hududlarga borishadi. Asosiy maqsadli guruh 45 yoshdan 65 yoshgacha bo‘lgan ayollardir. Ushbu dastur natijasida biz har yili qo‘shimcha 3500 dan ortiq ko‘krak bezi saratoni holatini aniqlaymiz. 2021-yildan boshlab 1 700 000 ga yaqin ayolni tekshirishga muvaffaq bo‘ldik, ulardan 5000 dan ortig‘iga ko‘krak bezi saratoni tashxisi qo‘yilgan. Shuni ta’kidlash kerakki, 74% hollarda kasallik birinchi yoki ikkinchi bosqichda aniqlangan.
— Erta aniqlash ko‘rsatkichlari qanday o‘zgardi?
— Agar 10 yil oldin ko‘krak bezi saratonini uchinchi va to‘rtinchi bosqichlarida 55-60% hollarda aniqlagan bo‘lsak, hozir skrining va faol targ‘ibot tufayli birinchi bosqich 11% holatda, ikkinchi bosqich 53%, uchinchi bosqich 22% va to‘rtinchi bosqich atigi 9% holatda tashxislanmoqda. Bu sezilarli yaxshilanish bo‘lib, biz kasallanishni 0,3% ga kamaytirishga, shuningdek kasallikning kechki bosqichlari bilan kasallanish foizini pasaytirishga muvaffaq bo‘ldik.
— Ko‘krak bezi saratonini erta bosqichlarda to‘liq davolash imkoniyati bormi?
— Ha, birinchi va ikkinchi bosqichlarda bemorlarni to‘liq davolash uchun barcha zarur sharoitlarimiz bor. Shuningdek, biz a’zolarni saqlab qolish va rekonstruktiv-plastik operatsiyalarni amalga oshirish imkonini beruvchi neoad’yuvant terapiyadan foydalangan holda uchinchi bosqichni ham muvaffaqiyatli davolaymiz. Metastazli to‘rtinchi bosqichga kelsak, zamonaviy immunogistokimyo laboratoriyalari va davlat tomonidan taqdim etilgan maqsadli dori vositalarining mavjudligi tufayli bemorlarning hayotini sezilarli darajada uzaytirishimiz va sifatini yaxshilashimiz mumkin, garchi bu bosqichda to‘liq davolanish hali ham imkonsiz bo‘lib qolmoqda.
— To‘rtinchi bosqichni davolash istiqbollari qanday?
— To‘rtinchi bosqichni to‘liq davolay olmaymiz, albatta, lekin remissiyani sezilarli darajada uzaytirishimiz va bemorning hayot sifatini yaxshilashimiz mumkin. Bu hozirda O‘zbekistonda mavjud bo‘lgan eng yangi texnologiyalar va dori-darmonlar tufayli amalga oshirilmoqda.
Bugungi kunda respublikamizda 230 ga yaqin onkologik nazorat xonalari mavjud bo‘lib, ularda maqsadli guruhdagi sog‘lom ayollar tekshiruvdan o‘tkaziladi. O‘tgan yili 32 ta tomosintez apparati ajratildi va ular butun mamlakat bo‘ylab o‘rnatildi. Tomosintez apparati saratonni kalsinatlar darajasida aniqlashga imkon beradi va hatto zich fibroz to‘qimali yosh ayollarda ham oddiy mammograf aniqlay olmaydigan kasallikni topadi. Kasallik yosharib borayotganini ko‘rib turibmiz.
— Siz ko‘krak bezi saratoni yosharib borayotganini aytdingiz. Rostdan ham shundaymi?
— Ha, afsuski, bu haqiqat. An’anaga ko‘ra, kasallanishning eng yuqori cho‘qqisi 55-65 yosh guruhiga to‘g‘ri keladi. Bu ko‘proq katta yoshdagi odamlarning kasalligidir. Biroq, 15 yil oldin 35 yoshli ayolda ko‘krak bezi saratoni holati g‘ayritabiiy hol deb hisoblangan. Bugun esa men endigina 20 yoshga to‘lgan bemorlarni uchratmoqdaman. Yaqinda Samarqandlik 18 yoshli qizda ikkala ko‘krak bezining sinxron to‘rtinchi bosqich saratoni aniqlandi. Biz Sankt-Peterburglik akademik Semiglazov bilan maslahatlashib, gormonal davolashni boshladik, lekin afsuski, qiz omon qolmadi.
Kasallik haqiqatan ham yosharmoqda va eng xavotirli tomoni shundaki, yosh bemorlarda saraton ancha tajovuzkor kechadi. Ularning ko‘pchiligida tez retsidivlar va metastazlar beradigan uchlamchi salbiy saraton tashxisi qo‘yiladi.
— Nima uchun yosh ayollar tashxisni bunchalik og‘ir qabul qilishadi?
— Muammo shundaki, yosh ayollar ko‘pincha o‘zlarida ko‘krak bezi saratoni tashxisini tan olishni istashmaydi. Bu psixologik va ijtimoiy qo‘rquvlar bilan bog‘liq: ular ko‘kragini yo‘qotishdan, kimyoterapiya va nur terapiyasidan qo‘rqishadi. Ko‘pchilik uchun bu ayollikka va o‘ziga bo‘lgan ishonchga zarba hisoblanadi. Bu biz duch kelayotgan yana bir ijtimoiy muammodir.
Kasallanish nafaqat ko‘krak bezi saratoni ko‘proq uchrayotgani uchun, balki skrining dasturlari tufayli uni erta bosqichlarda yaxshiroq aniqlay olganimiz sababli ham ortmoqda.
— Kechikib murojaat qilish borasida qanday asosiy muammolarni ko‘ryapsiz?
— Asosiy muammolardan biri — bu kasallikning uchinchi va to‘rtinchi bosqichlarida, ya’ni og‘riq va sut bezlari asimmetriyasi paydo bo‘lganda kech murojaat qilishdir. Shunda bemorlar qabulga kelishadi, lekin hatto bunday hollarda ham ba’zilari avval “tabiblar” deb ataladigan xalq tabiblariga murojaat qilishadi. Ular saratonni xalq tabobati bilan davolashni va’da qilishadi. Bu jiddiy muammo, chunki ko‘pchilik ularga ishonib, qimmatli vaqtini yo‘qotadi.
— Muvaffaqiyatli davolanishga umid bormi?
— Bugungi kunda sut bezi saratoni — bu hukm emas. Urbanizatsiya va stress qanchalik ko‘p bo‘lsa, kasallanish shunchalik yuqori bo‘ladi. Harakatsiz turmush tarzi, noto‘g‘ri ovqatlanish, atrof-muhitning yomonlashuvi — bularning barchasi kasalliklarning rivojlanishiga sabab bo‘ladi.
Bizning immun tizimimiz noyob bo‘lib, u har kuni millionlab saraton hujayralarini yo‘q qiladi, ammo salbiy omillarning doimiy ta’siri saraton jarayonini boshlashi mumkin. Shuning uchun butun dunyoda profilaktika va erta aniqlashga e’tibor qaratilmoqda. 45 yoshdan 65 yoshgacha bo‘lgan ayollar uchun har ikki yilda, irsiy omilga ega bo‘lganlar uchun esa har yili skrining o‘tkazish tavsiya etiladi.
— Hayot tarzi qanday rol o‘ynaydi?
— Juda katta. To‘g‘ri ovqatlanish va jismoniy faollik asosiy rol o‘ynaydi. Bemorlarga ko‘krak bezi saratoni bo‘yicha jarrohlik amaliyotidan keyin ham jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishni tavsiya qilamiz.
— Vaznni nazorat qilish ham sut bezi saratonining oldini olish uchun muhim, to‘g‘rimi?
— Albatta. Yog‘ to‘qimasi estrogenlar ishlab chiqaradi va ularning ortiqchasi sut bezi saratonining rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Ammo bu nafaqat vazn bilan, balki qalqonsimon bez, jigar, kichik chanoq a’zolari, shuningdek, suv-tuz almashinuvining buzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan tizimli kasallikdir. Bundan tashqari, saraton qandli diabet kabi yondosh kasalliklar fonida rivojlanishi mumkin. Va stress — yana bir muhim omil. Ko‘pgina bemorlar kasallikning boshlanishini kuchli stress bilan bog‘lashadi, ularning fikricha, bu saraton rivojlanishi uchun “turtki” bo‘lishi mumkin.
— Erta aniqlash dasturingiz ijobiy natija beryaptimi?
— Ha, dastlabki natijalarni ko‘ryapmiz. Erta bosqichlarda aniqlangan holatlar soni ko‘paymoqda, bu esa a’zolarni saqlab qoluvchi operatsiyalarni o‘tkazish va ayollarni normal hayotga qaytarish imkonini bermoqda. Bu muhim yutuqdir. Biroq, kasallikni sezilarli darajada kamaytirish uchun vaqt kerakligini tushunish lozim. Jahon amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, bunga 7 yildan 12 yilgacha vaqt ketishi mumkin.
— Suhbat uchun katta rahmat. So‘nggi savol: agar ayol ko‘ksida o‘sma borligini aniqlasa, nima qilishi kerak?
Sut bezida o‘sma bo‘lishi har doim ham saraton degani emas. Bu xavfsiz o‘sma bo‘lishi mumkin. Ammo ko‘krakdagi har qanday o‘zgarishlarda ayol zudlik bilan markaziy tuman poliklinikasiga onkolog yoki mammologga murojaat qilishi kerak. Ayniqsa, shuni alohida ta’kidlamoqchiman: ayollar ko‘pincha yo‘l qo‘yadigan xato bilan ginekologga emas, aynan onkologiya va mammologiya sohasidagi mutaxassislarga murojaat qilishlari lozim.
Gayane Shamsutdinova va Yuriy Belolipetskiy, atayin “Karavan-Info” uchun