“Vaqtdan ilhomlangan san’at: Yelena Kazanseva haykaltaroshlik va oilaviy meros haqida”
— Keling, boshidan boshlaymiz. Siz mashhur haykaltarosh Sergey Sergeevich Kazansevning qizisiz. Otangizning ijodi sizning san’at va madaniyatni idrok etishingizga qanday ta’sir ko‘rsatdi?
— Avvalo, men o‘z otamni kengroq tanishtirmoqchiman. Ayni paytda Sergey Kazansev haykaltarosh, Rossiya xalq rassomi, Rossiya Badiiy akademiyasining muxbir a’zosi. Sergey Sergeevich Venesuelada joylashgan va Vladimir Vladimirovich Putinning buyurtmasi bo‘yicha “Rosneft” ommaviy aksiyadorlik jamiyati orqali qurilgan “Ugo Chaves” yodgorligining muallifi va bu tadbirni Igor Ivanovich Sechin boshqargan. Shuningdek, Sergey Sergeevich — biz butun oilamiz bilan Moskvada turgan Ivan Sergeevich Turgenev haykali muallifi. Otam mualliflik huquqini uchga — menga, unga va singlimga taqsimladi. Shunday qilib, mening otam, aytaylik, bu ma’noda eng yuqori darajadagi o‘yinchi.
Mening otam doimo kasbiy jihatdan ham, umuman inson sifatida ham juda ko‘p ishlagan odam edi. Haykaltaroshlik kasbi har jihatdan juda og‘ir. Sen kuchli, chaqqon bo‘lishing, buyurtmachi bilan kelishib olishing, loyihangni amalga oshirish uchun yetarli pul topishing kerak, chunki oddiy tosh yoki marmar ham katta pul turadi.
Men hamma vaqt ustaxona muhitida o‘sganman. Esimda, bir safar ekskursiyaga chiqqan sinfdoshlarim: “Muzeydagi ishlaring qalay?” deb so‘rashdi. Ustaxona biz uchun galereya ham, ishlab chiqarish qismi ham, turar joy maydoni ham edi. Biz opa-singillarimiz bilan doimo ustaxonada yashardik va san’at va ijod orasida bo‘lish biz uchun o‘z-o‘zidan tushunarli bo‘lib qoldi. Biz hatto kimdir boshqacha yashashi mumkinligi haqida o‘ylab ham ko‘rmadik.
Bundan tashqari, otam mehnatkash odam, bu ham tarbiyaga ta’sir qildi. Otam menga har doim ertalabdan zaryadka qilish, suli yormasi yeyish va ishni buyurtmachiga yoqadigan qilish kerakligini o‘rgatardi. Sport, mehnatsevarlik va o‘z mehnatiga vijdonan munosabatda bo‘lish oilamizda har doim tarbiyalangan. O‘ylaymanki, bu asosiy jihatlardir.
— Suhbatimizning asosiy mavzusi — yodgorlikning ochilishi. Sizning oilangiz uchun uning ijodi katta ahamiyatga ega. Otangiz Pushkinga haykal o‘rnatayotganini ko‘rish qanday bo‘ldi?
— Aleksandr Sergeevich Pushkin obrazi Sergey Sergeevich Kazansev uchun muqaddasdir. Bu rus o‘ziga xosligining ramzi, rus madaniyatidagi eng muhim figuralardan biridir. Uning uchun san’atkor sifatida shoir dahosiga qo‘l tekkizish sharaf va mas’uliyat edi. U bu yodgorlikka uzoq vaqt bordi, 2008-yilda u Aleksandr Sergeevichning birinchi portretlarini yaratdi, ularni gipsdan, besh yildan so‘ng — marmardan yasadi, shuningdek, Artek uchun buyurtma berildi. 2020 yilda pandemiya boshlanganida, barcha loyihalar pauza qilingani sababli bo‘sh vaqt ko‘p edi. O‘shanda u bir yilni Pushkin haykali yaratishga bag‘ishladi, keyin esa darhol Lev Nikolayevich Tolstoyga haykal o‘rnatdi. Buyuk yozuvchilarning yaratilishiga turtki bo‘lgan sabab haqida gapiradigan bo‘lsak, 2018-yilda Ivan Sergeevich Turgenev haykali ochilishini eslatib o‘tish joiz, Vladimir Vladimirovich Putin Sergey Kazansevning ishini yuqori baholadi va bu Pushkin va Tolstoy haykallarini yaratishga turtki berdi.
— Sergey Kazansevning mehnatsevarligi haqidagi so‘zlaringiz xuddi shuni isbotlaydi.
— Ha, mehnatsevarlik va jonli vatanparvarlik haqida. Bizda haykallar parki va ekskursantlarni kutib oladigan birinchi kompozitsiya — 1941-1945-yillarda jang qilgan jangchilarga yodgorlik bor. Bu yodgorlik yonidagi portret — mening bobom Mixail Vasilevich Marnachyovning 1941-yilda frontga ketgan, butun urushni T-34 da o‘tkazgan va 1945-yilda g‘olib bo‘lib qaytgan. Uning qiyofasi biz uchun muqaddasdir, shuning uchun oilamizda ikkita eng muhim bayram bor — 9-may va 23-may — Sergey Sergeevich Kazantsevning tug‘ilgan kuni.
— Pushkinning haykalini yaratish paytida otangiz siz bilan fikr yoki kechinmalarini o‘rtoqlashganmi?
— Hammasidan ham Sergey Sergeevich Pushkinning taqdiri haqida qayg‘urardi. Rassom, odatda, qahramonning tarjimayi holiga sho‘ng‘ib ketadi, uning asarlarini qayta o‘qiydi va, ehtimol, qandaydir astral darajaga ko‘tariladi, ish paytida javob oladi. U Pushkinning fojiali taqdiridan, uni Dantes otib o‘ldirganidan xavotirda edi. Bu G‘arb propagandasi tomonidan uyushtirilgan edi, chunki hech kim Rossiyada Pushkinga o‘xshagan daho borligini xotirjam qabul qila olmasdi. Pushkinning eri Dantes bilan noz-karashma qilayotgani haqida mish-mishlar yurardi. Bularning hammasi qabihlik bilan planlashtirilgan va uyushtirilgan edi, shuning uchun ham Sergey Sergeevich bu daqiqadan juda xavotirda edi.
— Yodgorlikning ochilishi paytida qanday hislarni boshdan kechirdingiz?
— Men grantga bir necha bor ariza topshirganman va uni uchinchi urinishda qo‘lga kiritdim, asosan Aleksandr Sergeevich Pushkin nomi tufayli. Zamonaviy rassom uchun grant olish mushkul, biroq biz Pushkin nomidan foydalandik va bu prezident jamg‘armasi tomonidan kuchli qo‘llab-quvvatlandi. Hatto hazillashib, Aleksandr Sergeevich bizga loyihani amalga oshirishda yordam beryapti, derdim. Uning nomi hozir ham katta ahamiyatga ega.
— Otangiz yaratgan yodgorlikning zamonaviy axborot makonida, ayniqsa yoshlar uchun jismoniy mavjudligi qanday ahamiyatga ega?
— Raqamlashtirish butun jamiyatni shunchalik qamrab olganki, festival o‘tkazilgan kun — 21-sentyabrda hamma narsa juda tabiiy, haqiqiy va asl holatida edi. Otam Moskvadan 25 km uzoqlikda haykallar bog‘ini barpo etgan. Bu yerda o‘rmonzor, daryo, galereya binolari — barchasi daraxtlar, o‘t-o‘lanlar va gullar qurshovida. Bu qurilgan qishloqlar orasida saqlanib qolgan, Moskva viloyatining eng yaqin qo‘riqxonasidir. Bizning bog‘imiz — istalgan vaqtda kelib, haykallarni tomosha qilish mumkin bo‘lgan ochiq hududli havo va yer parchasi. Bu kattalar va bolalarga tabiatga yaqinlik va haqiqiy hayotni eslatadi. Kattalar bolalikka qaytadi, bolalar esa o‘zlari uchun yangi muhitga tushadi.
Katta avlod vakillari bilan suhbatlashganimda, ular hozirgi bolalar Aleksandr Sergeevich Pushkin ijodi bilan deyarli tanish emasligini tushunmayotganini anglayman. Pushkinning ertaklari bo‘yicha mahorat darslari o‘tkazganimizda, ko‘pchilik bolalar uning asarlarini deyarli bilmasliklari ma’lum bo‘ldi. «Pop va uning xizmatkori Balde haqida» ertak qahramonlarini yasaganimizda, 30 ta boladan atigi beshtasi bu ertak haqida eshitgan ekan, syujetni esa faqat bittasi aytib bera oldi. Bu Pushkin haqidagi bilim darajasi pastligini ko‘rsatadi va bolalarni uning ijodi bilan tanishtirish zarurligini anglatadi. Biz — et va qondan iborat mavjudotlarmiz, shuning uchun moddiy va hissiy idrokni yo‘qotmaslik muhimdir.
— Shubhasiz, Pushkin haykali uning yubileyini nishonlashni to‘ldiradi. Xulosa o‘rnida, Yelena, yodgorlikning e’tiborga molik jihatlari haqida gapirib bera olasizmi?
— Yodgorlikda yosh avlodni ijodga ruhlantirish uchun yosh Pushkin tasvirlangan. Uning chap qo‘lida kitob, o‘ng qo‘lida esa qalam bor. U harakatda tasvirlangan, oyoqlari ostida chaqmoq aks ettirilgan. Bu uning ijodi har tomonga tarqalayotganini anglatadi. Yer bilan bog‘liq Tolstoyning vazmin tasviridan farqli o‘laroq, Pushkin oqib ketayotgandek, uchayotgandek ko‘rinadi. Butun yodgorlik ana shu his-tuyg‘uni ifoda etadi.
— Yelena, shunday samimiy va ochiq suhbatingiz uchun sizga katta rahmat!
Gayane Shamsutdinova, atayin «Karavan-Info» uchun