
“Ezgulik kuchi” ko‘ngilli tashabbusi O‘zbekistondagi kasalxonalar va xospislarda ko‘ngillilik faoliyatiga yondashuvni qanday o‘zgartirmoqda
Kamilla To‘raxo‘jayeva — onkopsixolog, “Ezgulik kuchi” ko‘ngilli tashabbusi rahbari.
— Kamilla, onkopsixologiyaga bo‘lgan yo‘lingiz g‘alati tuyuladi. Bunga qanday keldingiz?
— Bolaligimdan shifokor bo‘lishni orzu qilardim. Tibbiyotga kirishga uzoq tayyorlandim, ammo taqdir boshqacha yo‘l tutdi — men MDUga, psixologiya yo‘nalishiga byudjet asosida o‘qishga kirdim. Bilasizmi, men bu universitetni birinchi ko‘rishdayoq sevib qoldim. Shuning uchun tanlagan yo‘limdan hech qachon afsuslanmadim.
Biroq, tibbiyotga bo‘lgan muhabbat hech qayerga yo‘qolmadi. Onkopsixologiya haqida ko‘p o‘qidim, hatto Rossiyaga borib, xospisda ishlashni rejalashtirgan edim. Xuddi shu paytda bizda birinchi xospis ochilayotganini eshitib qoldim. O‘ylamasdan ariza topshirdim, isroillik hamkasblarim bilan treninglar o‘tkazdim va mana ikki yildirki, onkopsixologiya bilan shug‘ullanmoqdaman.
— Onkobemorlar bilan ishlash — bu juda katta ruhiy zo‘riqish. Bemorlarni qanday qo‘llab-quvvatlaysiz?
— To‘g‘ri aytasiz, bu oson emas. Og‘ir tashxisga duch kelgan odamning yonida bo‘lish — halollik va samimiylikni talab qiladigan vazifa. Ba’zida shunchaki yonida bo‘lish, jim turish, hatto so‘zsiz ham qo‘llab-quvvatlash kerak bo‘ladi. Men ham bolalar, ham kattalar bilan ishlayman va har bir holat o‘ziga xos.
— Xospisdan tashqari yana biror joyda ishlaysizmi?
— Ha, men shahar onkologiya shifoxonasida ko‘ngilli sifatida ham yordam beraman. Afsuski, u yerda shtatdagi psixolog lavozimi yo‘q, bu mening fikrimcha, mutlaqo to‘g‘ri emas. Men u yerga bir yildan ko‘proq vaqtdan beri boraman, chunki rahbariyat tomonidan bir necha bor va’dalar berilgan. Lekin hozircha hech qanday o‘zgarish yo‘q.
Bundan tashqari, “Ezgulik kuchi” tashabbusimiz bilan xayriya tadbirlari, mahorat darslari, shuningdek, “Quvonch aravachasi” loyihasini o‘tkazmoqdamiz.
— Juda qiziq eshitildi! “Quvonch aravachasi” haqida batafsil so‘zlab bering.
— Bu tadbir odamlarga tanlash imkoniyatini berish istagidan kelib chiqqan. Odam og‘ir kasallikdan davolanayotganda, amalda tanlovga ega bo‘lmaydi: u tayinlangan davolanishga rioya qilishga, jadval va cheklovlarga bo‘ysunishga majbur.
Biz bu odamlarga o‘z hayotlari ustidan ozgina bo‘lsa-da nazorat qilish, ozgina bo‘lsa-da quvonch baxsh etishni istaymiz. Buning uchun biz sovg‘alar va shirinliklar bilan to‘ldirilgan haqiqiy aravachani yaratdik.
Bemorlar o‘z istaklariga ko‘ra nimadir tanlashlari mumkin: masalan, yeyish mumkin bo‘lgan — meva, salat yoki shokolad va yeyish mumkin bo‘lmagan — paypoq, krem yoki kichik suvenir.
— Odamlar bunday tashabbusga qanday munosabat bildirishadi?
— Avvaliga ishonchsizlik bilan. Ko‘pchilik: “Bu rostdan ham bepulmi?” deb so‘raydi. Odamlar shifoxonalarda shunchaki, tekinga nimadir olishga o‘rganishmagan. Ammo ular buni chin yurakdan qilganimizni anglab yetgach, yuzlari o‘zgaradi. Ko‘plarning ko‘zlaridan yosh oqadi. Bu barcha sa’y-harakatlarimizga arziydigan quvonchdir.
— Ishingiz ilhomlantiradi. O‘zbekistonda onkopsixologiyaning kelajagini qanday ko‘rasiz?
— Hali ko‘p ish qilishimiz kerak. Afsuski, davolanishda psixologik qo‘llab-quvvatlashning ahamiyatini hamma ham tushunmaydi. Lekin men vaziyatni o‘zgartira olishimizga ishonaman. Har bir inson nafaqat tibbiy, balki psixologik yordamga ham munosibdir.
Umid qilamanki, vaqt o‘tishi bilan psixolog har bir onkologiya muassasasida majburiy mutaxassis bo‘lib qoladi. Hozircha esa biz, ko‘ngillilar, muhtojlarga quvonch va yordam berishda davom etamiz.
— Kamilla, onkopsixologning ishi, shubhasiz, nafaqat tashxisni qabul qilishda yordam berishni, balki yondosh muammolar bilan ishlashni ham o‘z ichiga oladi. Bu qanday amalga oshiriladi?
— Albatta. Onkologiya bilan og‘rigan bemorlarda ko‘pincha xavotir yoki tushkunlik kabi ruhiy buzilishlar paydo bo‘ladi. Tashxis bilan birga keladigan stress va xavotir darajasini pasaytirishga harakat qilamiz.
— Buni qanday usullar bilan amalga oshirasiz? Faqat terapiya qo‘llaniladimi yoki dori-darmonlar bilan ham qo‘llab-quvvatlanadimi?
— Biz terapiyani, shu jumladan individual va guruh terapiyasini qo‘llaymiz. Agar bemorga dori-darmonlar kerak bo‘lsa, uni psixiatrga yo‘llaymiz. Shifokorlar esa o‘z navbatida, dori-darmonlarning kimyoterapiya kabi asosiy davolash usullari bilan mosligi va xavfsizligini baholaydilar.
— Siz guruh terapiyasini tilga oldingiz. U nimasi bilan ayniqsa foydali?
— Guruh terapiyasi — bu kuchli vosita. Men psixolog sifatida onkologiya bilan og‘rigan odamning his-tuyg‘ularini hech qachon to‘liq tushuna olmayman. Ammo guruhda bemorlar o‘zlarini barcha jihatdan — ham aqliy, ham jismoniy, ham hissiy tushunaydiganlarni topadilar.
Bunday guruhlarda odamlar o‘z kechinmalarini o‘rtoqlashadilar, qo‘llab-quvvatlashni his qilishadi va o‘z kurashlarida yolg‘iz emasliklarini anglab yetadilar. Bu ularni tashxisga qaramasdan kurashni davom ettirishga va yashashga undaydi.
— Bemorlaringizga nimalarni o‘rgatasiz? Ularga yordam beradigan shioringiz bormi?
— Mening shiorim — “Hayot bitta”. Bugun ertalab men ham suhbat o‘tkazdim va nima uchun xospisda ishlayotganimga yana bir bor amin bo‘ldim. Bizda va xospisda falsafa bir xil: hayot bittadir va uni hozir yashash muhim, chunki ertasi kun kelmasligi mumkin.
Bemorlarga qancha vaqt qolganining ahamiyati yo‘q — bir oymi yoki ikki kunmi, degan fikrni yetkazishga harakat qilaman. Eng muhimi — har kuni yashash, har bir lahzadan zavqlanish. Biz xospisda kunlar soni uchun emas, balki hayot sifati uchun, uning qulay va to‘laqonli bo‘lishi uchun kurashamiz.
— Misol keltira olasizmi?
— Albatta. Masalan, bir bemor ayol menga shunday dedi: “Men umr bo‘yi erimning haqoratlariga, xiyonatlariga chidab keldim, o‘zimni va sog‘ligimni unutdim. Mana, oqibatda saraton kasalligiga chalinib qoldim. Hech qachon bunday qilma, qizim. Har doim o‘zingni birinchi o‘ringa qo‘y.”
Bemorlar ko‘pincha men bilan hayotiy tajribalarini o‘rtoqlashadilar va men ulardan shunday donishmandlik yukini olib ketamanki, o‘zimni shogirddek his qilaman. Bu odamlar men ularga bera oladiganidan ko‘proq narsalarni o‘rgatadilar.
— Ko‘pchilik saraton kuchli stress oqibati bo‘lishi mumkin deb hisoblaydi. Siz bunga qo‘shilasizmi?
— Ha, stress qo‘zg‘atuvchi bo‘lishi mumkin degan fikr bor, ayniqsa, agar odam yillar davomida o‘z his-tuyg‘ularini bostirgan va doimiy zo‘riqish holatida yashagan bo‘lsa. Shuning uchun nafaqat tanani davolash, balki ruhiy salomatlik haqida ham g‘amxo‘rlik qilish juda muhimdir.
— O‘z o‘limining yaqinlashganini, masalan, bir necha hafta yoki oy qolganini biladigan odamlar bilan qanday ishlaysiz?
— Xospis haqida gapiradigan bo‘lsak, hamma bolalar ham o‘z tashxisidan xabardor emas. Ko‘pchilik buni hatto xayoliga ham keltirmaydi.
— Nega bunday?
— Ota-onalar bolalariga haqiqatni aytishdan qo‘rqishadi. Ba’zan umuman hech narsa deyishmaydi. Ammo bolalar ahmoq emas, ular o‘z organizmlarida nimadir noto‘g‘riligini o‘zlari sezishadi. Bu, ayniqsa, yosh bolalarga taalluqlidir. Ko‘pchilik: “Ular bor-yo‘g‘i besh yoshda, hech narsani tushunishmaydi,” deb o‘ylaydi. Ehtimol, ular o‘z kasalliklarining nomini bilishmas, lekin baribir nimadir noto‘g‘riligini his qilishadi: doimo kasalxonada, bog‘chaga bormaydi, boshqa bolalar kabi o‘ynamaydi.
— Ular bilan qanday qilib aloqa o‘rnatish mumkin?
— Kichkina bolalar bilan ishlash osonroq: ularda e’tiborning o‘zgaruvchanligi yuqori. O‘yinlar, multfilmlar, qiziqarli narsalar bilan ularni chalg‘itish mumkin va ular o‘z qo‘rquvlarini unutishadi. O‘smirlar esa butunlay boshqa masala. Ularga shifokorlar nima qilishi emas, balki keyin nima bo‘lishi: ularning tashqi ko‘rinishi, do‘stlari bilan munosabatlari, hayoti qanday o‘zgarishi muhimroq.
— Siz bolalarga taxminiy muddatlar haqida gapirib berasizmi?
— Agar ota-onalar qarshi bo‘lsa, biz tashxis haqida ham, prognozlar haqida ham xabar bermaymiz. Bola to‘g‘ridan to‘g‘ri savol bersa ham, biz aniq javob bermaymiz. Biz aniqlashtiramiz: “Nega bunday deb o‘ylaysan? Sen bu haqda nima bilasan?” Bu u allaqachon internetdan qanday ma’lumotlarni olganini tushunishga yordam beradi. O‘smirlar o‘z kasalliklari haqida ko‘p o‘qishadi va odatda ularni tushkunlikka soladigan eng dahshatli narsani topishadi. Shunday holatlar ham bo‘ladiki, ota-onalar o‘zlari bolalari bilan ularning kasalligi haqida suhbatlashishni so‘rashadi, bunday holda bizda halol, ammo ehtiyotkor suhbat bo‘ladi.
— Xospis uchun ko‘ngillilar qanday tanlanadi? Sizda qat’iy mezonlar bormi?
— Odamlar avval anketa to‘ldirishadi. Biz har doim odam nima uchun ko‘ngilli bo‘lishga qaror qilganini diqqat bilan kuzatamiz. Ba’zida yaqinda yaqinidan judo bo‘lgan odam boshqalarga yordam berishga tayyorman deb o‘ylaydi. Ammo bu ko‘ngilliga ham, yordam oluvchisiga ham zarar yetkazishi mumkinligi sababli, men har doim shunday deyman: “Kuting. Jarohatingiz bitishiga qo‘yib bering, keyin keling.”
— Volontyorlarni o‘qitish qanday kechmoqda?
— U nazariy qism va amaliyotni o‘z ichiga oladi. Oltita mashg‘ulot davomida ishtirokchilar nazariy qism va guruh terapiyasidan o‘tadilar, keyin esa amaliyot boshlanadi. Ko‘ngillilar hospislarda, onkologik shifoxonalarda, nogironligi bo‘lgan insonlar bilan ishlashda yordam beradi. Agar bu odamga to‘g‘ri kelmasa, o‘zi tushunadi va ketadi.
— Demak, qat’iy mezonlar yo‘q ekan-da?
— Ha, bizda talablar ro‘yxati yo‘q. Ko‘ngilli ko‘ngilchan, quloqlari katta va bo‘sh vaqtga ega bo‘lishi kerak. Agar shunday bo‘lmasa, odam o‘zini chetga oladi. Hech kimni majbur qilmayman, haydamayman ham. Hammasi tabiiy ravishda sodir bo‘ladi.
— Ko‘ngillilar orasida yosh oralig‘i qanday? Cheklovlar bormi?
— Ko‘ngillilar voyaga yetgan, 18 yoshdan katta bo‘lishi maqsadga muvofiq. Ammo biz 15-16 yoshli o‘quvchilarni ham faqat ota-onalarning roziligi bilan qabul qilamiz, chunki bu faoliyat baribir jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.
— Ko‘ngillilar bilan birgalikda Bolalar bilan ishlashdan keyin stressni qanday yengasiz? Axir bu juda og‘ir, ayniqsa, kasal bolalarga yordam bera olmaydigan hamdard odamlar uchun. Odatda kuchlanish qanday tushiriladi?
— Har kimning o‘z marosimi bor. Masalan, menda: men ish kostyumimni yechaman va barcha his-tuyg‘ularim va holatimni u bilan birga qoldiraman. Ko‘ngillilar ham shunga o‘xshash yondashuvga ega. Agar ularda beyjiklar bo‘lsa, ular buni ramz sifatida qabul qilishadi — ularning hissiy holati bilan bog‘liq bo‘lgan hamma narsa xospisda qoladi. Ko‘ngillilarda beyjiklar bo‘lmasa, ularga qisqichlar o‘rnataman. Aytmoqchimanki, sen xospisda boshdan kechirgan hamma narsa mana shu qisqichda qolishi kerak. Bu yordam beradi.
Kimgadir shunchaki sayr qilish, kimgadir qahva ichish yoki suhbatlashish kerak. Har kimning o‘z yo‘li bor. Biz davralarda tez-tez muloqot qilamiz, mahorat darslaridan keyin boshdan kechirgan his-tuyg‘ularimizni muhokama qilamiz. Ba’zi ko‘ngillilar kundalik yuritishadi va men his-tuyg‘ular yoki refleksiya kundaliklarini tavsiya qilaman. Ular o‘z his-tuyg‘ulari va kechinmalarini yozib oladilar.
— Xospis bemorlari uchun yosh chegarasi bormi?
— Ha, bizda 0 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun xospis bor.
— Kattalar uchun xospis ochish rejalashtirilyaptimi?
— Ha, bunday xospis bir necha yildan beri qurilmoqda, lekin qurilish doimo to‘xtab turardi. Umid qilamizki, u joriy yilda ochiladi. Juda ko‘p kattalar xospis yordamiga muhtoj.
— Kattalar xospisida ishlashni rejalashtirmoqdasizmi?
— Ha. Hozirning o‘zida shahar onkologiya markazining palliativ bo‘limida yordam berayapman. U yerda kattalar uchun qo‘llab-quvvatlovchi davolash o‘tkaziladi. Men bunday muassasalarda onkopsixolog bo‘lishi juda zarur deb bilaman.
— Sizningcha, bolalar bilan ishlash qiyinroqmi yoki kattalar bilan?
— Menimcha, kattalar bilan ishlash qiyinroq. Ehtimol, hali o‘z farzandlarim yo‘qligi uchun shunday his qilayotgandirman. Hamkasblarim esa aksincha — bolalar bilan ishlash qiyinroq deb hisoblashadi. Axir uch oylik chaqaloq hayotda hech narsaga ulgurmay turib, vafot etmoqda.
— Sizga ko‘ngillilardan birontasi aynan psixolog yordami uchun murojaat qilganmi? Ya’ni, boshdan kechirganlaridan so‘ng yordam so‘rab kelganmi?
— Ha, albatta, shunday hollar bo‘lib turadi.
— Bunday yordamni qanday ko‘rsatasiz?
— Biz ham maslahat berish jarayonida nima uchun bunday bo‘lganini, nima sababdan charchash yuz berganini muhokama qilamiz. Ko‘pincha bu ko‘ngilli o‘zi haqida qayg‘urmaganda sodir bo‘ladi. Masalan, kursni endigina tugatgan yangi ko‘ngillilar his-hayajonlarga to‘la bo‘ladilar. Ular bir yo‘la hamma narsaga sho‘ng‘ishadi: har kuni xospisga, onkologiya bo‘limiga va boshqa muassasalarga borishadi. Tabiiyki, bunday yuklama tez charchashga olib keladi. Keyin ular mening oldimga kelishadi va biz bunday qilish to‘g‘ri emasligini tushuntiramiz. Hatto bolaga mehr qo‘ygan bo‘lsangiz ham, tanaffus qilish, o‘zingizga dam berish juda muhim.
— Kamilla, ko‘ngillilik faoliyati bilan, ayniqsa onkologik bemorlar bilan ishlashni istagan odamlarga maslahat berishingizni istardim.
— Aytishim mumkinki, ko‘pchilik xospisga, onkologiya bo‘limiga borishdan qo‘rqadi. Ularga bu qo‘rqinchli tuyuladi, bu tabiiy va tushunarli. Ammo ko‘pincha kutganlar va haqiqat bir-biriga mos kelmaydi. Ular hammasi juda qo‘rqinchli bo‘ladi, hamma yig‘laydi, deb o‘ylashadi. Keyin kelib: “Bu yer bolalar bog‘chasiga o‘xshaydi-ku! Hammayoq quvnoq rasmlar bilan bezatilgan, hamma joyda o‘yinchoqlar, bolalar xursandchilik qilishyapti” deyishadi.
Albatta, agar ko‘ngilli doimiy ravishda “bu odam tez orada vafot etadi” deb o‘ylayotgan bo‘lsa, unga ruhiy jihatdan og‘ir bo‘ladi. Ammo odamda kasallik tashxisi qo‘yilgan bemorni emas, shunchaki insonni ko‘rish muhimdir.
— Demak, eng muhimi — shunchaki sinab ko‘rish ekan-da?
— Ha. Axir har doim “Bu men uchun emas” deyish va boshqa narsa bilan shug‘ullanish imkoniyati bor.
Xospisning asosiy qoidalaridan biri — odamni davolashning iloji bo‘lmasa ham, bu unga yordam berish mumkin emasligini anglatmaydi. Yordam har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, bola bilan rasm chizish. Bir qarashda bu ahamiyatsiz tuyuladi, lekin bola uchun bu hayotdagi eng baxtli lahza bo‘lishi mumkin.
Xospisda har doim qadriyatlarning qayta baholanishi sodir bo‘ladi. Odamlar og‘ir kasalliklardan aziyat chekayotganini ko‘rib, o‘z muammolarimiz ahamiyatsizroq bo‘lib tuyula boshlaydi. Bu o‘z kechinmalaringizni mensimang degani emas, lekin ko‘p narsalar o‘z-o‘zidan o‘z o‘rniga tushadi.