Internetni qanday boshqarish kerak va postmodernizmga ishonish lozimmi? Abdujavbor Abdujalilov huquq va falsafa tutashgan nuqta haqida
Sudda skrinshot dalil sifatida qabul qilinayotgan zamonamizda internetni nazorat qilish zarurmi? Sun’iy intellekt bizning xo‘jayinimizga aylanadimi? Qarama-qarshiliklarni inkor etadigan postmodernizmni qanday baholash kerak? Bu va boshqa murakkab savollarga yuridik fanlar doktori Abdujavbor Abdujalilov javob beradi, huquqiy tartibga solish, texnologiyalar va falsafa bo‘yicha o‘z qarashlarini taklif etadi.
— Kasbiy faoliyatingiz haqida batafsil so‘zlab bersangiz. Nimadan boshlagansiz va hozir nima bilan shug‘ullanasiz?
— Universitetni tugatganimdan so‘ng prokuraturaga ishga yo‘llandim. Uch yil davomida tuman prokuraturasining tergovchisi bo‘lib ishladim, keyin Tojikiston Respublikasi prokuraturasining alohida muhim ishlar bo‘yicha tergovchisi etib tayinlandim. Bu tizimda 1989-yilgacha ishladim.
Qayta qurish boshlangach, bojxona organlariga katta ehtiyoj paydo bo‘ldi va 1989-yil 29-mayda Tojikiston Respublikasi bojxonasiga 1-sonli buyruq bilan tayinlandim. Biz atigi uch kishi edik va noldan boshlab butun tizimni yaratishga kirishdik. Hozirda esa bojxona xizmatida bir yarim mingdan ortiq xodim ishlaydi.
Keyinchalik Tojikiston Respublikasi parlamentida besh yil ishladim. O‘sha paytda internetdagi tijorat shartnomalar mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yozishni boshladim va uni 2009-yilda himoya qildim. 2011-yilda Fanlar akademiyasiga yetakchi ilmiy xodim lavozimiga taklif qilindim, 2015-yildan beri esa Tojikiston Milliy Fanlar akademiyasi Falsafa va siyosat huquqi institutining xususiy huquq bo‘limi mudiri lavozimida ishlab kelmoqdaman.
— Bo‘limingiz qaysi yo‘nalishlarni qamrab oladi?
— Biz to‘rtta soha — fuqarolik huquqi, oila huquqi, tadbirkorlik huquqi va xalqaro xususiy huquq bo‘yicha nazariy tadqiqotlar olib bormoqdamiz.
— Siz ko‘p yillardan buyon global internet tarmog‘idagi huquqiy tartibga solishni o‘rganish bilan shug‘ullanasiz. Bu mavzu haqida batafsil ma’lumot bera olasizmi?
— Ilmiy ishim internetdagi shartnomaviy munosabatlarning nazariy muammolari bilan bog‘liq. Hozirda tarmoqda faoliyat yuritayotgan subyektlarning huquqiy harakatlari muayyan huquqiy oqibatlarni keltirib chiqarmoqda, biroq bu oqibatlar har doim ham Fuqarolik kodeksida o‘z aksini topmayapti.
O‘tgan yili “Internetda shartnomaviy munosabatlarning nazariy muammolari” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildim. Aytganimdek, muammo shundaki, Fuqarolik kodeksi subyektlarning tarmoqdagi faoliyati natijasida kelib chiqadigan huquqiy oqibatlarni tartibga solmaydi. Qonunchilikda elektron huquq subyekti va elektron shartnomaviy munosabatlar tushunchasi ham mavjud emas.
— Nima uchun shunday bo‘lyapti?
— Bular shunchaki ko‘zda tutilmagan. Sababi, qonunchilik an’anaviy tarzda konservativ — normativ tartibga faqat jamiyatda o‘rnashib bo‘lgan munosabatlargina kiritiladi. Elektron huquq subyektlari mavjud bo‘lsa-da, hozircha ularni qonunchilikda mustahkamlashning imkoni bo‘lmadi.
— Demak, qonunchilik darajasida Internetning ta’rifi yo‘q ekan-da?
— Aynan shunday. Tasavvur qiling: eng yuqori darajada Internet nima ekanligining yagona ta’rifi yo‘q. Har bir mutaxassisning o‘z tushunchasi bor. Turli fikrlar mavjud: ba’zilar internetni umuman tartibga solish kerak emas deb hisoblasa, boshqalar, aksincha, uni qattiq nazorat qilish tarafdori. Masalan, amerikaliklar buni tabiiy huquq sohasi deb hisoblashsa, boshqalar raqamli jinoyatlar qat’iy nazorat ostida bo‘lishi kerak, deb ta’kidlashadi.
— Qanday misollar keltira olasiz?
— Bitkoinni olaylik. Uning atrofida shunday ehtiroslar qaynaydiki, bu haqiqiy qiyomat! Bir tanishim bir necha yil oldin 10 ta bitkoin sotib olgan edi. Hozir u millioner bo‘lib ketdi. O‘tgan yili u Dubayda BMW’ning eng so‘nggi modelini atigi uch bitkoinga sotib oldi! Ko‘rinib turibdiki, qonunchilik o‘zgarishga muhtoj, uni qayta ko‘rib chiqish va zamonaviy raqamli voqelikka moslashtirish zarur.
— Bu borada ishlar olib borilyaptimi?
— Albatta. Bilishimcha, ko‘plab olimlar internetda amalga oshirilayotgan harakatlarni me’yoriy tartibga solish ustida ish olib borishmoqda. Bu faoliyatimning bir yo‘nalishi. Ikkinchisi esa ilmiy nashrlar bilan bog‘liq.
— Kitoblaringizga ham o‘zgartirishlar kiritilmoqdami?
— Ha, doimiy ravishda. Masalan, menda kitoblarimdan birining qayta ishlangan va to‘ldirilgan ikkinchi nashri bor, lekin uning so‘nggi elektron versiyasini olsangiz, u sezilarli darajada farq qiladi. Yangi ta’riflar, aniqliklar kiritilgan. Bilimlar doimo yangilanib turadi.
— Demak, siz kitoblaringizni yangilab turar ekansiz-da?
— Albatta, vaqt o‘tishi bilan ba’zi narsalar eskirmasdan, yangilanishga muhtoj bo‘ladi. Hatto raqamli texnologiyalarda ancha ilg‘or bo‘lgan o‘g‘lim ham o‘qib, “Bu joyni qayta ishlash kerak,” deydi. Men u bilan kelishaman. O‘zimni ijodkor deb hisoblayman, lekin an’anaviy ma’noda emas. Mana, bir taklifnomada meni yozuvchi deb atashdi. Ammo men aniq yozuvchi emasman.
— Yozish uslubingiz haqida nima deya olasiz?
— Prokuraturada ishlagan paytlarimda ayblov xulosalari yozardim, yozganlarim deyarli badiiy tus olardi. Axir ayblov xulosasi odatda quruq bo‘ladi, men esa batafsil tahlil qilishga intilardim. Shunday qilib, menda “ijodiy darcha” paydo bo‘ldi va men u orqali yozishni boshladim. Javoblarga qaraganda, o‘quvchilarga yoqyapti.
— Internetdagi huquqiy tartibga solish mavzusiga qaytsak, yaqinda O‘zbekistonda skrinshotlar va boshqa raqamli materiallar endi qonuniy kuchga ega bo‘lishi va sudda ashyoviy dalil sifatida ishlatilishi mumkinligi to‘g‘risida qaror chiqdi. Bunga munosabatingiz qanday? Hozirgi texnologiyalar darajasi har qanday narsani soxtalashtirishga imkon beradi, buni to‘g‘ri yechim deb hisoblaysizmi?
— Umuman olganda, internetni global miqyosda ko‘radigan bo‘lsak, bu texnik tizimdir. Uni odamlar yaratgan va uning ishlashini mukammal biladigan mutaxassislar bor. Men har doim aytaman: tugmalarni bosishdan oldin yuz marta o‘ylab ko‘ring, chunki har qanday ma’lumotni, hatto u shifrlangan yoki Darknetda yashirilgan bo‘lsa ham, topa oladigan odamlar bor. Buning ahamiyati yo‘q — texnik tizim ma’lum qoidalar asosida ishlaydi.
Hozir keng targ‘ib qilinayotgan sun’iy intellekt ham texnik tizim mahsuli, biologik intellekt mahsulidir. Shuning uchun “men qildim, lekin meni topishmaydi,” deb o‘ylash soddalikdir. Tarmoqdagi har qanday harakat, u skrinshotlar yoki boshqa raqamli dalillar bo‘lishidan qat’i nazar, iz qoldiradi. IP-manzillar bor, agar IP-manzil bo‘lsa, manbani aniqlash uchun shuning o‘zi yetarli. Boshqa hech narsa qilishning hojati yo‘q.
— Sizningcha, sun’iy intellektning zarari ko‘proqmi yoki foydasi? Axir hozirda ko‘p narsalar sun’iy intellekt yordamida amalga oshirilmoqda. Talabalarning, ilmiy ishlar yozilmoqda, ko‘pchilik ishidan ayrilmoqda, chunki ularning o‘rnini algoritmlar egallayapti. Bu jamiyatga qanchalik zarur?
— Aslida unday emas. Ha, hayotingizni yengillashtirish uchun unga murojaat qilishingiz mumkin. Mening uyimda Alisa o‘rnatilgan. Ertalab chiqib: “Alisa, Betxovenning Elizaga atab yozgan asari,” deyman. Va men uchun Betxoven ham, Chaykovskiy ham va boshqalar chalinadi. Shunday qilib, menda kun uchun ma’lum bir kayfiyat shakllanadi. Ammo Alisa inson emas, u hatto sun’iy intellekt ham emas. Bu berilgan yo‘nalishda ishlaydigan kompyuter dasturlari to‘plamidir.
Alisaga savol berdim: “Postmodernning qisqacha mazmuni nima?” Va u, bu dastur menga aynan Fuko, Derrida va shu kabi yo‘nalishlarda javob beradi. Tanqidiy munosabat emas, balki keng tarqalgan fikr. Bu esa unday emas! Hatto Vikipediya ham tanqidga uchramoqda.
Tushundingizmi? Sun’iy intellekt kompyuter texnologiyalarining mahsulidir. Agar siz Ayzek Azimovni o‘qisangiz, aytaylik, robot yo‘qolgan haqidagi asarini yoki mening fikrimcha, g‘amgin bo‘lgan “Farengeyt bo‘yicha 451 daraja” romanini — bular aynan shu haqda. Ammo oxir-oqibat kitoblarni yoqishni boshlaydigan vaqt kelarmikan? Yo‘q, hech qachon! Insoniyat ma’lum bir xotiraga ega. Sun’iy intellekt qanday bo‘lishidan qat’i nazar, u insonga xizmat qiladi, uning ustidan hukmronlik qilmaydi.
— Adabiyotga bo‘lgan qiziqishingiz haqida gapirib bersangiz?
— Detektivlarni yaxshi ko‘raman. Bu intellektual dam olishdir. Odam miyasiga dam bermoqchi bo‘lsa, detektiv o‘qiydi. Yaqinda nevaramdan nima o‘qiyotganini so‘radim. U: “Murakami,” deb javob berdi. Men: “Murakami? Rostdanmi? Bu sen uchun emas. Bu postmodern.” Keyin so‘radim: “Yana nima?” U: “Agata Kristi, Sharqiy ekspressdagi qotillik,” dedi. Mana bu ayni muddao!
Murakami — bu o‘zini cheksiz tahlil qilish. Shu ma’noda u Dostoyevskiyni, ayniqsa, “Telba” va “Jinoyat va jazo” asarlarini eslatadi. Dostoyevskiy o‘z qahramonlari ruhiyatiga shu qadar chuqur kirib ketardiki, odam o‘zini noqulay his qilardi. Murakami ham xuddi shunday. Masalan, uning “Kafka sohilda” romani. Men odamlardan so‘rayman: “Siz Kafka kimligini bilasizmi?” Ular: “Yo‘q,” deyishadi. Xo‘sh, qanday qilib? Avval Kafkaning kimligini, nimalar yozganini, g‘oyalarini aniqlab olish kerak.
Kafka — bu, masalan, “Qal’a” asari. Bosh qahramon qal’a oldida turibdi va butun kitob davomida unga kira olmaydi. Nima uchun? Chunki Kafka o‘zini o‘zi izlagan, ongini kavlashtirgan va oxir-oqibat o‘zini otib qo‘ygan. Buning nimasi zo‘r?
— Modomiki, siz postmodern adabiyotni tan olmas ekansiz, sizdan kiberpankni yoqtirasizmi, deb so‘ramayman.
— Men nima uchun postmodernni falsafa sifatida tan olmasligimni tushuntirib beraman. Jamiyatga taqdim etilgan har qanday g‘oya, tushuncha yoki fikr jamiyat tomonidan qabul qilinishi lozim. “Postmodernga qarshi ong simulyakrlari” degan maqolam bor. Bu oqim vakillariga birinchi navbatda faylasuflar sifatida qaramaslik kerak.
Boshqa narsadan boshlash kerak — biz an’anaviy jamiyatda yashayotganimizdan. Va bu yaqin 100, 200 yoki hatto 300 yil ichida o‘zgarmaydi.
Bir kuni parlamentda nikoh masalasi muhokama qilinganida, deputatlardan biri nikoh marosimini qonuniylashtirish taklifini berdi. Bu shov-shuvga sabab bo‘ldi, lekin keyin u zalga murojaat qildi: “Mayli, kimda-kim nikohsiz xotini bilan yashayotgan bo‘lsa, o‘rnidan tursin.” Hech kim o‘rnidan turmadi. Bu shuni anglatadiki, an’anaviy jamiyat nikohsiz nikohni qabul qilmaydi va uzoq vaqt davomida qabul qilmaydi. Biz rioya qilishimiz va himoya qilishimiz kerak bo‘lgan an’analar bor.
Postmodernistlar esa jamiyatda qarama-qarshilik yo‘qligini ta’kidlashadi. Kun va tun, erkak va ayol, sotsializm va kapitalizm o‘rtasida qarama-qarshilik yo‘q emish. Ammo ular mavjud va buni inkor etish insonning dunyoni idrok etish tabiatiga qarshi chiqish demakdir.
— Sizning postmodern tanqidingizda Delyoz, Gvattari, Derrida va boshqa faylasuflarning asarlari tez-tez tilga olinadi. Ularning qarashlariga qanday munosabatdasiz?
— Bir paytlar men Delyoz va Gvattarining “Kapitalizm va shizofreniya” kitobini tushunishga harakat qilgan edim. Mualliflar jamiyatning kapital tomon harakatini shizofreniya deb atashadi. Lekin, menimcha, bu sof shizofreniya mavzusi. Erkak va ayol o‘rtasida qarama-qarshilik yo‘qligini ta’kidlashingiz bilanoq siz an’analarga qarshi borasiz. U yerda an’anaviy madaniyatga zid bo‘lgan g‘oyalar juda ko‘p.
Postmodern — bu an’anaviy madaniyatlar falsafasi emas. Bu rentyer, ikkita kvartirasi bor odamning dunyoqarashi, uning o‘zi uchinchi kvartirada yashaydi va unga ishlash, bug‘doy, paxta yetishtirish, ofisga borish, kitob yozishning hojati yo‘q. U hech narsa qilmasligi kerak. U divanda yotib mulohaza yuritadi: “Bizga an’analarning nima keragi bor? Ularni bekor qilaylik! Politsiyachilar ham kerak emas, o‘zimni o‘zim himoya qilaman”. Oqibatda bunday g‘oyalar jamiyat asoslarini yemiradi.
— Siz postmodernizmning ikki ustuni Fuko va Derridani tanqid qilyapsiz. Ularning falsafasidagi muammoni aynan nimada ko‘rasiz?
— Fukoning nimasi meni qoniqtirmaydi? U ikki jildlik “Shahvoniylik tarixi” kitobini yozdi, Amerikada yashadi, har kuni eriga uzundan-uzoq xat yozardi: “Sensiz zerikdim” va oxir-oqibat OITSdan vafot etdi. Shundan keyin biz uni hozirgi zamon faylasufi deb tan olishimiz kerakmi? An’anaviy jamiyat bunday mutafakkirni qanday qabul qilishi mumkin? Buning iloji yo‘q.
Derridaning “Disseminatsiya” nomli kitobi mavjud bo‘lib, unda u qonun faqat matn ekanligini ta’kidlaydi. Bu qanday bo‘lishi mumkin? Qonun — davlat tomonidan tasdiqlangan va hamma uchun majburiy bo‘lgan me’yoriy hujjatdir. U esa shunchaki matn deydi. Buni qanday jiddiy qabul qilish mumkin?
— Ya’ni postmodernizm an’anaviy qadriyatlarga zidmi?
— Shubhasiz. Postmodern jamiyat asoslarini buzmoqda. Uning aytishicha, qarama-qarshilik yo‘q: erkak va ayol, kun va tun, kapitalizm va sotsializm. Ular shunchaki chegaralarni yo‘q qilishadi. Lekin bunday bo‘lmaydi. An’analar mavjud va biz ularni himoya qilishimiz kerak.
Postmodern ko‘p narsani rad etadi. Unda davlatni kim boshqaradi? Nima orqali tartibni saqlab turish kerak? Axir, kim ishlaydi? Sen har kuni yaxshi, yangi non yeysan-ku. Bu nonni senga kim tayyorlab beradi? Postmodernistlar uchun umuman moddiy dunyo mavjud emas. Ular jamiyat tabiatining o‘zini, qarama-qarshiliklarning o‘zaro ta’siriga qurilgan tabiatni rad etadilar. Ularning asosiy xatosi shu — dunyo ustida turgan hamma narsani vayron qilish.
— An’anaviy qadriyatlar kelajakda ham o‘z mavqeini saqlab qoladi, deb o‘ylaysizmi?
— Shubhasiz. Albatta, jamiyat rivojlanmoqda, yangi texnologiyalar paydo bo‘lmoqda, muloqot usullari o‘zgarmoqda, ammo asosiy tamoyillar o‘zgarishsiz qolmoqda. Huquq, axloq, ma’naviyat — bularning barchasi barqaror me’yorlarga asoslangan bo‘lib, ularni yo‘q qilib bo‘lmaydi yoki sun’iy tushunchalar bilan almashtirib bo‘lmaydi.
— Raqamli huquq sohasida rivojlanmoqchi bo‘lgan yosh huquqshunoslarga qanday maslahat bera olasiz?
— Birinchi navbatda, moslashuvchan bo‘lish va doimiy ravishda o‘rganish kerak. Raqamli huquq — bu qonunchilik doimo reallikdan ortda qolayotgan dinamik sohadir. Shuning uchun nafaqat huquqiy me’yorlarni o‘rganish, balki texnologiyalarni tushunish, blokcheyn, sun’iy intellekt, aqlli shartnomalar qanday ishlashini anglash ham muhimdir. Busiz haqiqiy mutaxassis bo‘lish mumkin emas.
MA’LUMOT. Abdujabbor Abdujalilov — Tojikiston Milliy Fanlar akademiyasi Huquq falsafasi va siyosatshunosligi institutining xususiy huquq bo‘limi mudiri, yuridik fanlar nomzodi, 51 ta ilmiy ish muallifi, Internetda tijorat shartnomalari sohasidagi ekspert, Tojikiston Respublikasi prokuraturasi va bojxona xizmatining sobiq xodimi.