“Taassurotlar iqtisodiyoti”: Sergey Danilov taom tarixining sayyohlar uchun uni qanday mazaliroq qilishi haqida hikoya qildi
O‘zbekiston, o‘zining qadimiy shaharlari va boy madaniyati bilan mashhur bo‘lib, 2025-yilda sayyohlar uchun butunlay yangi imkoniyatlarni ochishga va’da bermoqda. Hukumat qarori sayyohlik sohasini diversifikatsiya qilish va mamlakat mehmonlari hamda aholisi uchun O‘zbekistonni o‘rganishning noyob imkoniyatlarini taqdim etish maqsadini qo‘ydi. An’anaviy Samarqand va Buxoroga ekskursiyalar o‘rniga sayohatchilarga zavodlar, shaxtalar, observatoriyalar va hatto harbiy poligonlarga tashrif buyurish taklif etiladi.
Bugun biz har bir sayohatchining sevimli yo‘nalishlaridan biri — gastronomik turizm haqida gaplashishga qaror qildik. “Tassurotlar iqtisodiyoti” davrida sayyohlar nafaqat go‘zal manzaralar va suvenirlarni izlaydi, balki boshqa xalqning madaniyatiga hidlar, tovushlar va, albatta, ta’mlar orqali chuqur sho‘ng‘ishni xohlaydi. Gastronomik turizmni qanday muvaffaqiyatli qilish mumkinligi haqida “Mazali O‘zbekiston” brendi asoschisi, O‘zbekiston Vin Kubi tashabbuskori va “O‘zbekistonda garaj vinochilik” loyihasi muallifi, Global Wine Tourism Organisation vakili Sergey Danilov so‘zlab berdi.
— Sergey Viktorovich, sizningcha, O‘zbekistonni eno-gastronomik yo‘nalish sifatida targ‘ib qilishda qanday o‘zgarishlar yuz berdi?
— O‘ylaymanki, turli darajalarda ko‘p harakatlar qilinmoqda. Ammo turoperatorlar nuqtayi nazaridan, ko‘p narsa o‘zgarmadi, chunki ular, biznes tashkilotchilari sifatida, sotish oson bo‘lgan narsalarni sotishni afzal ko‘radilar. Va eng oson sotiladigan narsa — “Registon va samarqandcha palov”. Shuning uchun, bularni gastronomik tur sifatida taklif qilishadi yoki agar asosiy omil oziq-ovqat, vino va oshpazlik merosi bo‘lsa, eno-gastronomik turizm shaklida taqdim etishadi.
An’anaviy madaniy-ma’rifiy tur doirasida, albatta, Samarqandga kelish, Registonga tashrif buyurish, samarqandcha palovdan tatib ko‘rish, gastronomik mahorat darsida qatnashish kerak. Ammo tamomila yangi turistik mahsulotni ishlab chiqish, jumladan, yangi eno-gastronomik infratuzilma ob’ektlarini rivojlantirish, oshpazlik muzeylari, degustatsiya zallari, an’anaviy menyuli milliy uylar, qiziqarli restoran formatlari, “milliy taomlar” tipidagi hududiy joylarni yaratish masalasi hali to‘liq shakllanmagan. Men hatto vinozavodlar, pishloq ishlab chiqarish joylari va boshqa mazali manzillar haqida gapirmayapman.
Bu yerda men ataylab sun’iy “gastronomik ko‘chalar” yaratish tendensiyasini tilga olmadim, garchi mahalliy gurmanlar orasida butun gastronomik klasterlar shakllangan bo‘lsa ham. Masalan, Kichik Halqa yo‘lida (sobiq Sofiy Prospekt). Bu alohida mavzu.
— Masalan?
— Bir necha yil oldin YouTube’da “Mazali Samarqand” nomli videoni joyladim, unda “Yakkanchiq” deb ataladigan mol bozorida (chorva bozori) shashlik haqida hikoya qilingan. Mahalliy turoperator bilan bozorga tashrif buyurishni o‘z ichiga olgan tur dasturini tuzdik, chunki bozorlar — gastronomik turizmning juda muhim ob’ektlaridan biridir. Bu alohida va juda qiziqarli mavzu. Men maxsus chorva bozorlariga bordim, ularni o‘rgandim — chorva bozorlarida savdo jarayoni ishtirokchilari o‘rtasida o‘ziga xos aloqalar tizimi mavjud.
Biroq, men YouTube’ga video joylaganimdan beri, mahalliy turoperatordan boshqa hech kim “Yakkanchiq” shashlik bozoriga turlar taklif qilayotganini ko‘rmadim (u faqat yakshanba tongida ishlaydi, aytib o‘tish joiz).
Yana bir misol — Samarqand viloyatidagi Konigil qishlog‘i, bu yerda Zarif Muxtorov qadimgi texnologiyalar asosida samarqand qog‘ozi ishlab chiqarishni namoyish qiladi. Mahalliy turoperatorlar ushbu turistik ob’ektga qiziqib, u yerda gastronomik tadbirlar o‘tkazishni taklif qilishdi: sayyohlarni ovqatlantirish, palov va non tayyorlash bo‘yicha mahorat darslari o‘tkazish. Endi bu yerda muntazam ravishda oshpazlik mahorat darslari o‘tkazilmoqda.
Bu turoperatorlar va turistik xizmatlar yetkazib beruvchilar o‘rtasidagi aloqalar samarali bo‘lishi va rivojlanishga hissa qo‘shishi mumkinligini ko‘rsatadi. Natijada, butun mahalla aholisi turistik xizmatlarni ko‘rsatishga qiziqib qoldi, va Konigil qishlog‘i “turistik” maqomini oldi.
Zarif Muxtorov hamma narsani o‘zi boshqaradi, ular u yerda danak yog‘i ishlab chiqarishni boshladi, palov pishiradi. Agar tez orada u yerda sayyohlar uchun pishloq ishlab chiqarilishi yo‘lga qo‘yilsa, hayron bo‘lmayman. Ushbu mavzu qonuniylashtirilishi bilan Konigil qishlog‘ida juda ko‘p yangiliklar paydo bo‘lishi mumkin. Bu sizga turizm rivojlanishining aniq misoli, va “Mazali O‘zbekiston” loyihasining ushbu jarayondagi o‘rni.
MA’LUMOT: Konigil qishlog‘i 2020 yilda turistik qishloq maqomini oldi. Sayyohlar Siab daryosi bo‘ylab obodonlashtirilgan hududda sayr qilishadi, mahalliy hunarmandlarning ustaxonalarida mahorat darslarida qatnashishadi va mahalliy ishlab chiqarilgan suvenirlarni sotib olishadi. Konigilning asosiy diqqatga sazovor joyi — “Meros” qog‘oz fabrikasi bo‘lib, bu yerda ustalar qadimgi texnologiya asosida mashhur samarqand ipak qog‘ozini ishlab chiqaradilar. Hunarmand Zarif Muxtorov o‘z qog‘oz ustaxonasiga har qanday, hatto yolg‘iz tashrif buyurgan mehmonni iliq kutib oladi. Zarif ushbu qog‘oz ishlab chiqarish jarayonini o‘rganish va tiklash uchun ko‘p yillar sarflagan.
— Sergey Viktorovich, gastronomik turizmning o‘ziga xos jihatlari nimada?
— Bu yerda iste’molchilar segmentatsiyasini tushunish muhim. Agar “mazali” turizm madaniy-ma’rifiy turizmning bir qismi sifatida qaralsa, u keng auditoriyaga mo‘ljallangan bo‘ladi. Ammo agar sayyohlarning asosiy motivatsiyasi mahalliy gastronomiya va kulinariya merosi bo‘lsa, bu ancha tor segmentga tegishli bo‘ladi. Bunday sayyohlar haqiqiy gurmanlar bo‘lib, ularning soni uncha ko‘p emas. Turoperatorlarga esa aprel-iyun va avgust-noyabr oylarida keng auditoriyaga mo‘ljallangan mavsumiy turlarni sotish ancha qulay, nishali (tor yo‘nalishli) turlar bilan shug‘ullanishdan ko‘ra.
— O‘zbekistonda agroturizm rivojlanishi borasidagi qarashlaringiz qanday?
— Menimcha, turizmni shahar (masalan, Registonni ziyorat qilish) va qishloq turizmi deb tasniflash lozim — bu geografik joylashuvga qarab turlarga ajratishdir. Qishloq joylarda turizmning turli xil yo‘nalishlarini rivojlantirish mumkin: agroturizm, etnografik turizm, kulinariya, gastronomik va hunarmandchilik turizmi. Faoliyatlar juda ko‘p.
Gastronomiya qishloq joylari uchun juda muhim, chunki bu yo‘nalishni mintaqaviy gastronomik brendlar asosida ilgari surish mumkin.
Masalan, Samarqand noni — bu hududiy brend bo‘lib, yaqinda himoyalangan geografik ko‘rsatkich maqomiga ega bo‘ldi. Yoki Kuvin anorlarini olaylik — bu ham gastronomik brend bo‘lib, mintaqa rivojiga hissa qo‘shishi mumkin. Xorazm qovuni ham xuddi shunday geografik ko‘rsatkich sifatida ro‘yxatdan o‘tgan.
Geografik ko‘rsatkichlar, hududiy brendni rivojlantirishga xizmat qiladigan muhim omillardan biri bo‘lib, bu alohida muhokama qilinishi kerak bo‘lgan mavzu.
— Evropa uslubidagi nonushtaga o‘rganib qolgan turistlar uchun mintaqaviy oshxonani qanday qilib jozibador qilish mumkin?
— Turistlar o‘zlari xohlagan narsani iste’mol qilishadi. Agar ular evropacha nonushtani yoqtirsa, ularga bunday imkoniyatni taqdim etish lozim. Biroq, milliy nonushtani ham tatib ko‘rish imkoniyati bo‘lishi shart. Buni amalga oshirish qiyin emas. Oddiy bufet stolining bir burchagida kichik bir “milliy nonushta” bo‘limini tashkil etish kifoya. Masalan, bu bo‘limni “Samarqandliklarning an’anaviy nonushtasi” deb nomlash mumkin (yoki Farg‘onaliklarning, Buxoroliklarning, hududga qarab). Har bir taom yonida uning nomi va qisqacha tavsifi yozilgan taxta bo‘lishi kerak, shunda sayyohlar uning tarkibini tushunib yetishlari mumkin.
— Turistlar uchun nonushta menyusiga mintaqaviy taomlarni kiritishning muvaffaqiyatli misolini keltira olasizmi?
— Samarqandda bir voqea sodir bo‘lgan edi. Mehmonxona egasi menga bobosi unga g‘elmindilar tayyorlab berishini aytgan edi — bu o‘zbekcha krep (blin) turlaridan biri. Men unga buni mehmonlarga ham taklif qilishni tavsiya qildim.
Biroz vaqt o‘tib, u menga qo‘ng‘iroq qilib, bu yaxshi natija bermaganini, turistlar g‘elmindilarga qiziqish bildirmaganini aytdi. Men undan qanday taqdim qilganini so‘radim. U shunchaki uni boshqa tanish taomlar yoniga qo‘yganini aytdi, shu sababli sayyohlar e’tibor bermay o‘tib ketishgan.
Men unga ushbu taom haqida tarixiy ma’lumot berish, uni milliy nonushta sifatida taqdim etish, bobolarimiz bolalikda shuni iste’mol qilganini aytish, shirin va sho‘r variantlari borligini tushuntirishni tavsiya qildim. Mehmonxona oilaviy qadriyatlar va avlodlar an’anasini qadrlashi, o‘zining uyga oid xotiralari bilan bo‘lishishini ko‘rsatib o‘tish kerakligini aytdim.
U shunday qildi. Natijada, turistlar g‘elmindini zavq bilan iste’mol qila boshlashdi, va nonushtadan keyin taom qolmay qo‘ydi.
— Demak, taom bilan bog‘liq tarixiy hikoya ham bo‘lishi kerakmi?
— Agar taom tarix bilan boyitilsa, uning xususiyatlari va an’analari haqida hikoya qilinsa, odamlar hurmat yuzasidan bo‘lsa ham uni tatib ko‘rishadi. Masalan, men Ostona shahridagi xalqaro besh yulduzli mehmonxonada bo‘lganimda, ularda nonushta uchun juda keng tanlov bor edi, lekin alohida qismda ko‘chmanchi qozoq taomlari: qurt, shubat, baursaklar ham bor edi. Har biri uchun tavsif va tushuntirish berilgan. Sayyohlar kelib ko‘rib, suratga olib, hatto tatib ko‘rishlari mumkin edi. Yemaslik ham mumkin, lekin bu haqda ma’lumot olish imkoniyati mavjud edi.
— Bu qanchalik muhim?
— Odamlar sayohatdan taassurot olish uchun kelishadi. Hozirgi tendensiyalar boshqacha: odamlar madaniyatga chuqur sho‘ng‘ish, yangi bilimlar, yangi his-tuyg‘ular olishni xohlashadi. Faqat yodgorlik oldida suratga tushish emas, balki hidlarni, tovushlarni, lazzatlarni va aromatlarni his qilish muhim. Hozir shuning o‘zi muhim ahamiyatga ega.
— Yaqinda “taassurotlar iqtisodiyoti” tushunchasi paydo bo‘ldi. Bu turizm bilan qanday bog‘liq?
— Bu yangi trend, iqtisodiyotning yangi shakli. U “taassurotlar iqtisodiyoti” deb ataladi. Turizm esa “taassurotlar turizmi” deb nomlanadi. Chunki bu odamlarning o‘zi bilan olib ketadigan taassurotlari, shunchaki yodgorliklar va suratlargina emas.
Albatta, suratlar, yodgorliklar, ayniqsa “mazali yodgorliklar” taassurotlarni to‘ldiradi. Turistlar o‘z vatanlariga qaytganlarida, do‘stlari va qarindoshlari bilan ushbu taomlarni baham ko‘rib, ular bilan bog‘liq hikoyalarni so‘zlab berishadi. Shunchaki stolga qo‘ymay, aynan qayerda, qanday sharoitda sotib olganini va qanday hissiyotlarni boshdan kechirganini gapirib berishadi.
— Bu turizm rivojlanishi uchun nega muhim?
— Juda muhim. Ko‘pgina turoperatorlar turni tugatgandan so‘ng sayyohlarga esdalik sovg‘alar berishadi, shunda ular o‘z taassurotlarini boshqalarga so‘zlab berishlari uchun. Bu turizm uchun eng yaxshi reklama vositasi — odamlar o‘z do‘stlari va qarindoshlariga taassurotlari haqida hikoya qilishadi. Ular sizning his-tuyg‘ularingizga ishonishadi va ular bilan “yuqishadi”, natijada ular ham xuddi shu joylarga sayohat qilishni xohlashadi.
— Sergey Viktorovich, tushuntirishlaringiz uchun katta rahmat! Bu bizning oxirgi suhbatimiz emas, siz turizmning turli sohalarida ko‘p yillik tajribaga ega mutaxassissiz. Sizni ekspert rukniga taklif qilamiz!