Davolab bo‘lmasligi - yordam berish imkonsiz degani emas
Ziyayev Yahyo Pazlitdinovich — onkolog shifokor, O‘zbekistondagi birinchi “Taskin” bolalar xospisi asoschisi.
— Nima uchun aynan onkolog mutaxassisligini tanladingiz? Axir bu ancha g‘ayrioddiy yo‘nalish-ku.
— Ha, onkologiya eng tez rivojlanayotgan fanlardan biridir. Men bu kasbni tanlaganimda, ko‘p savollarga hali javob yo‘q edi. Aytgancha, hozir ham ular unchalik ko‘p emas. Men bu sohada ishlagan 20 yil davomida bir qator muammolarning yechimini topishga erishdik, ammo ko‘p narsalar hali ham noaniq. Onkologiya 50 yildan keyin ham odamlarni qiziqtiradigan soha bo‘lib qoladi. Bu odamlarga eng keng ko‘lamda va maksimal samaradorlik bilan yordam berish imkoniyatidir. Shuning uchun men bu yo‘lni tanladim.
— Siz “keyingi 50 yil” deb aytdingiz. Nima uchun aynan shu vaqt oralig‘i?
— Chunki yaqin 50 yil ichida oldini olish mumkin bo‘lgan kasalliklardan o‘lim ko‘rsatkichini sezilarli darajada kamaytirishga erishamiz. Infarkt, insultdan kamroq odam vafot etadi. Lekin onkologiya, baribir, qoladi. Onkologik kasalliklarning 80 foizi spontan, ya’ni inson hayoti davomida, hech qanday tashqi omillarsiz paydo bo‘ladi. Shuning uchun, yuqumli kasalliklar xavf tug‘dirmaydigan bo‘lsa ham, onkologiya dolzarb bo‘lib qolaveradi.
— Onkologiyani ko‘pincha to‘satdan paydo bo‘ladigan, qo‘rqinchli narsa sifatida qabul qilishadi, ayniqsa, ko‘pgina kasalliklar kechki bosqichlarda aniqlanishini hisobga olsak. Rostdan ham shundaymi?
— Mutlaqo to‘g‘ri. Dunyo saratonni birinchi va ikkinchi bosqichlarda davolashni o‘rgandi va bu katta yutuq. Masalan, sut bezi saratonining birinchi bosqichida yashovchanlik 98 foiz, ya’ni deyarli 100 foizni tashkil etadi. Biroq, keyingi bosqichlar hali ham jiddiy muammo bo‘lib qolmoqda. Butun dunyo bu ustida ishlamoqda. Ammo bizning asosiy vazifamiz — saratonning kechki bosqichlarini davolash emas, balki uni eng erta bosqichlarda aniqlashdir.
— Hozir onkologiyaning oldini olish yoki uni erta aniqlash uchun nima qilish mumkin?
— Erta aniqlash uchun skrining dasturlari eng mos keladi. O‘zbekistonda allaqachon sut bezi saratoni skriningi, shuningdek, bachadon bo‘yni saratoni skriningi bo‘yicha tajriba loyihasi amalga oshirilmoqda. Kelgusi yildan prezident farmoniga ko‘ra, ushbu dasturlar butun mamlakat bo‘ylab kengaytiriladi.
Profilaktikaga kelsak, bu yerda vaziyat murakkabroq. Yuqorida aytib o‘tganimdek, onkologik kasalliklarning 80 foizdan ortig‘i o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi. Shunga qaramay, saratonning ba’zi turlarini oldini olish mumkin. Masalan, bachadon bo‘yni saratonini 99 foiz hollarda bartaraf etadigan OPVga qarshi emlash orqali oldini olish mumkin. Yoki jigar saratoni — gepatit B va C ga qarshi emlash ham sezilarli samara beradi.
Lekin ko‘p hollarda oldindan aytib bo‘lmaydi. Xavfni kamaytirishning eng to‘g‘ri yo‘li — sog‘lom turmush tarzini yuritishdir. Bu nafaqat saratonning oldini olishga, balki yurak-qon tomir kasalliklari, qandli diabet yoki semizlik kabi hamroh kasalliklarning oldini olishga yordam beradi. Bunday yondosh muammolari bor bemorni davolash ancha murakkab.
— Kelajakda onkologiya uchun qanday istiqbollarni ko‘ryapsiz?
— Kelajakda onkologiya shaxsiylashtirilgan tibbiyot yo‘nalishida rivojlanadi. Bu shuni anglatadiki, davolanish har bir bemor uchun uning genetik xususiyatlari, turmush tarzi va boshqa omillardan kelib chiqqan holda individual tarzda tanlanadi. Shuningdek, saraton kasalligini simptomlar paydo bo‘lishidan oldin aniqlash imkonini beradigan yangi tashxis usullari joriy etiladi.
Biz saraton o‘lim hukmi bo‘lmay qolishiga erishmoqdamiz. Hozirning o‘zidayoq onkologiyaning ko‘pgina turlari barvaqt aniqlansa, muvaffaqiyatli davolanmoqda. Muhimi, odamlar tekshiruvdan qo‘rqmasligi va o‘z vaqtida mutaxassislarga murojaat qilishi kerak. Kasallikni qanchalik erta aniqlasak, muvaffaqiyat qozonish imkoniyati shunchalik yuqori bo‘ladi.
— Xospislar haqida gaplashmoqchi edik. Bu O‘zbekiston uchun juda noyob hodisa.
— Ha, afsuski, xospislar haqiqatan ham kam uchraydi. Biz Sovet Ittifoqining faqat davolashga yo‘naltirilgan tibbiyot tizimini meros qilib oldik. Ammo hamma bemorlarni ham davolab bo‘lmaydi va bunday paytlarda odamlar o‘z dardlari bilan yolg‘iz qoladilar. Ilgari onkologlar shunchaki: “Kechirasiz, biz sizni davolay olmaymiz. Uyingizga boring,” deyishardi. Hech kim bunday bemorlarni og‘riqsizlantirmagan, bu bosqichda qo‘llab-quvvatlash keraksiz yoki hatto taqiqlangan deb hisoblangan.
Lekin bugungi kunda birgalikdagi sa’y-harakatlar tufayli vaziyat o‘zgarmoqda. Toshkentda eng zamonaviy xospis qurilmoqda va u kelgusi yilning fevralida tayyor bo‘ladi. O‘zbekistonliklarning bolalarga bo‘lgan alohida mehrini inobatga olib, ishni kichkintoylar uchun palliativ yordam berishdan boshlashga qaror qildik. Shu tariqa O‘zbekistondagi birinchi bolalar xospisi — “Taskin” paydo bo‘ldi.
— Bu psixologik jihatdan juda murakkab-ku. Xospisda ishlovchilar bu vaziyatga qanday moslashadi va bemorlarga qanday yordam beradi?
— Siz haqsiz, bu oson emas. Odamga yomon xabar yetkazilganda, u odatda qabul qilishning besh bosqichidan o‘tadi: inkor, g‘azab, kelishuv, tushkunlik va nihoyat qabul qilish. Mutaxassislar sifatida bizning vazifamiz bu yo‘lni birgalikda bosib o‘tishga ko‘maklashishdir. Amaliyotda hali muqarrarlikni qabul qilmagan bemor bo‘lmagan. Mutaxassislar uchun ham bu og‘ir mehnat. Boshqa tibbiy yo‘nalishlarga qaraganda bizda hissiy kuyish ko‘proq uchraydi. Shu sababli xospisda ikkita psixolog ishlaydi: biri bemorlar va ularning oilalariga, ikkinchisi mutaxassislarga yordam beradi. Ustuvorliklarni to‘g‘ri belgilash juda muhim. Masalan, bola kuchli og‘riq bilan kelganda, unga yordam bersangiz, og‘rig‘ini qoldirsa — bu ishonilmas darajada rag‘batlantiradi. Biz davolash imkoni yo‘qligi yordam berish imkoni yo‘q degani emasligiga qat’iy ishonamiz.
— Siz xospislarda nafaqat tibbiy, balki ijtimoiy va huquqiy yordam ham ko‘rsatilishini ta’kidladingiz. Bu qanday tashkil etilgan?
— Ha, shunday. Bizning xospisimizda O‘zbekistondagi tibbiyot muassasalarida birinchi bo‘lib ijtimoiy xodim ishlaydi. Inson vaqti cheklangan ekanligini anglaganida, unda mulkni qanday taqsimlash, ketishga qanday tayyorgarlik ko‘rish kabi savollar paydo bo‘ladi. Ijtimoiy xodim bunday masalalarni hal qilishga yordam beradi, maslahat beradi va qo‘llab-quvvatlaydi.
— Agar odamlar xospisga yordam berishni istasa, buni qanday amalga oshirishi mumkin?
— Buning bir necha yo‘li bor. Birinchidan, ko‘ngilli bo‘lib, bemorlarga bevosita g‘amxo‘rlik qilish mumkin. Bu hamma uchun mos emas, lekin yordamning boshqa shakllari ham bor: kimdir o‘yinchoqlar olib keladi, gullar ekadi, shinam muhit yaratadi. Shuningdek, rivojlanishimizga yordam berish va yuqori darajada yordam ko‘rsatishimiz uchun xayriya jamg‘armalari orqali moliyaviy ko‘mak berish mumkin.
— Ko‘ngillilar ishni boshlashdan oldin biror tayyorgarlikdan o‘tadimi?
— Albatta. Ko‘ngillilar qayerga borishlarini va ulardan nima talab qilinishini tushunishlari uchun maxsus tizim ishlab chiqqanmiz. Psixologimiz trening o‘tkazadi, bemorlar bilan qanday to‘g‘ri muloqot qilish, murakkab vaziyatlarga qanday munosabatda bo‘lish haqida tushuntiradi. Bu ularni tayyorlashning muhim qismidir.
— Siz uchun xospis shunchaki loyihadan ko‘ra ko‘proq narsa emasmi? Bu butun umrlik ishmi?
— Shubhasiz. Bu butun jamoamizning mehnati, 2015-yildan beri qilingan ishlarning natijasidir. Biz uchun bu shunchaki kasb emas, hayotimizning mazmuni. Biz xospis nafaqat yordam beriladigan joy, balki odamlar hatto so‘nggi daqiqalarda ham munosib yashashi mumkin bo‘lgan makon ekaniga ishonamiz. Bu har birimiz uchun katta rag‘bat.