
Xon-atlas: ipakda aks etgan o‘zbek an’anasi
Xon-atlas O‘zbekistonning milliy faxri bo‘lib, tabiiy ipakdan tayyorlangan va tabiiy bo‘yoqlar bilan bo‘yalgan noyob matodir. Xon-atlasning vatani Farg‘ona vodiysidagi Marg‘ilon shahri hisoblanadi, bu shahar mamlakatning ipak poytaxti deb nom olgan.
Xon-atlasning paydo bo‘lish tarixi qizini xon haramiga tushib qolishdan asrash uchun ajoyib mato to‘qigan kambag‘al rassom haqidagi afsona bilan bog‘liq. Bulutdek yengil va jilvalanuvchi mato o‘zining go‘zalligi bilan xonni maftun etgan, qiz esa oxir-oqibat xonning o‘g‘liga turmushga chiqqan. O‘shandan beri xon-atlas nafaqat Marg‘ilonning, balki butun o‘zbek madaniyatining ramziga aylangan.
Xon-atlasning o‘ziga xosligi uning noyob ishlab chiqarish texnologiyasidadir. Naqsh to‘qish jarayoni boshlanishidan oldin to‘g‘ridan-to‘g‘ri ipak iplarga tushiriladi. Abrband deb ataluvchi bu usul 60 dan ortiq bosqichni o‘z ichiga oladi, ularning barchasi qo‘lda bajariladi. Bo‘yash uchun faqat tabiiy bo‘yoqlar — anor po‘stlog‘i, piyoz po‘chog‘i, o‘simlik meva va ildizlari ishlatiladi. Bu matolarga o‘nlab yillar davomida yorqinligini saqlab qoladigan to‘yingan ranglar bag‘ishlaydi.
Xon-atlasdagi har bir naqsh betakror bo‘lib, unda oy, daraxt, anor, bodom kabi tabiat unsurlari aks ettirilgan. Ushbu matoni ishlab chiqarish yuqori mahorat, jamoada o‘zaro hamjihatlik va aniqlikni talab qiladi, chunki iplarning uzilishi butun naqshni buzib yuborishi mumkin.
Bugungi kunda xon-atlas avloddan avlodga o‘tib kelayotgan an’analar, tarix va mahoratni o‘zida mujassamlashtirgan holda O‘zbekistonning boy madaniy merosi timsoli bo‘lib qolmoqda.