Minorai Kalon — Buxoroning bosh ramzi
Muqaddas Buxoro uzra qad ko‘targan Minorai Kalon mintaqaning me’morchilik mahorati va tarixiy merosini o‘zida mujassam etgan. 1127-yilda Buxoro hukmdori Arslonxonning farmoni bilan bunyod etilgan bu yodgorlik o‘ziga xos qurilmasi va g‘isht terimi sifati tufayli asrlar osha saqlanib qolgan.
“Kalon” so‘zi “Ulug‘ minora” deb tarjima qilinadi, bu uning ulug‘vorligini to‘la aks ettiradi. Minoraning balandligi 46,5 metr bo‘lib, u nafaqat ibodatga chorlov joyi, balki shaharning muhim me’moriy mo‘ljali sifatida ham xizmat qilgan. Noyob mutanosiblik va nafis bezak unsurlari uning salobati va uyg‘unligini yanada ta’kidlaydi.
Minorai Kalon mintaqadagi boshqa inshootlarni vayron qilgan ko‘plab zilzilalarga bardosh bera oldi. Bu esa inshoot qismlarining tajribaga asoslangan nisbati, poydevorning puxta o‘ylangan qurilmasi va yuqori sifatli g‘isht terimi tufayli amalga oshgan.
Minoraning uch hoshiyasida saqlanib qolgan bitiklar uning qurilishi haqida guvohlik beradi: sana — 1127-yil, homiyning ismi — Arslonxon hukmdori va me’morning ismi — usta Bako.
Minorai Kalon haqida bir necha rivoyatlar mavjud. Ko‘pincha uni nafaqat “Ulug‘ minora”, balki “O‘lim minorasi” deb ham atashadi, chunki qadimda uning tepasidan odamlarni qatl qilishgan.
Eng mashhur rivoyatlardan biri o‘z xotinini minoradan uloqtirib, qatl etmoqchi bo‘lgan shafqatsiz shoh haqida hikoya qiladi. Biroq ayol aqlli bo‘lgani uchun undan so‘nggi istagini bajarishni so‘radi. Qatl kuni u barcha kiyim va yubkalarini kiyib, cho‘qqiga chiqdi. Minora chetidan sakraganda, uning kiyimlari parashyutdek shishib ketdi va u yerga yumshoq qo‘nib, hayotini saqlab qoldi.
Yana bir rivoyat Chingizxon bilan bog‘liq. Shaharni zabt etib, uning himoyachilarini yengganidan so‘ng, u minora yonidagi maydonga kirdi. Yuqoriga qaraganida boshidan dubulg‘asi tushib ketdi. Chingizxon uni yerdan ko‘tarish uchun engashdi va dedi: “Men hech qachon hech kimga bosh egmaganman, lekin bu inshoot shunchalik ulug‘vorki, ta’zimga loyiqdir.”